Bahrî Çabuk
Ma nuşteya yewîn de, bi imûmî taybetê fikrê felsefayî ser o vindertî bî. Bi kilmî taybetê fikrê felsefî inan ra teşkîl bîyêne: Felsefe miraq kerdiş o. Felsefe persan persnayiş o. Felsefe fikrê ko aqilmendî yo. Felsefe fikrê ko ewrensel o. Felsefe managêrayiş o. Felsefe fikrê ko kûmûlatîf o. Felsefe fikrê ko rexneyî yo. Felsefe heskerdişê zanyari yo. Felsefe fikrê ko refleksîf o yanî fikran ser o fikiryayiş o. Ez vazena nê taybetanê fikrê felsefayî tayê akerî, bi goreyê cuyayo rojane şîrove bikerî.
No miyan de ez vazena derdê xo zî vajê. Beno kê bêro pers kerdene: çira felsefe? Çara vejiya nuştişê felsefe bi zazakî/kirdkî? Seka ez zana na seha de xebatê şexsî û aqedemîkî hêdî-hêdî yene kerdene. Kovaran de felsefe ser o xebatî ameyê kerdene û do bêrê kerdene. Ez nêvazena problemê dîyalekta zazakî/kirkî dorna bikerê. Pisporê na seha xebetyenê. Ez vazena persa xoya çira felsefe yi akerê: Bi goreyê mi edebîyatê dîyalekta zazakî/kirmanckî aver ameyo û do aver şêro. Bi texmînî (dest mi de çimeyê zanistî çin yê) heme tewranê weşanê zazakî/kirdkî pancsey-şeşsey eserî ameyê meydan. Seba awankerdiş û averşiyayişê edebiyatê ke hûmare kê mihîmê. Seba her kêyê ke de kîtabxanê ko qicik nê hûmarî besê. Ziwano ke yan zî dîyalektê ke de edebîyat bêro kerdene, gereka felsefe zî bêro kerdene. Xora edebîyat bê felsefe zî nêbeno. Awankerdiş û averşiyayişê edebîyatî bê felsefe mimkûn nêbeno. Ez vana kê edebîyatê dîyalekta zazakî/kirmanckî esto se, gereka bi dîyalekta zazakî/kirmanckî felsefe zî bêro kerdene. Ez wazena yew pêşnîyaze ke xo beyan bikere. Seka yeno zanayiş dîyalekta zazakî/kirmancî de kemasîya terman/têgehan esta. Na kêmasî xo her seha da nîşan dana. Felsefe de zêdeyîn xo nîşan dana. Çimkî felsefe yewbiyew xebatê ke têgehîya. Minak mi termê felsefe bi termê felsefe name kerd û felsefe da şixulnayene. Termê feylozofî, termê hîkmetî zî esto. No ca de wendoxî yan zî yê alaqedarî fîkranê xo binûşnêne zaf weş beno. Gelo merdim eşkeno kan co term/têgeh bi do şixulnayene? Felsefe? Feyloz(s)ofî? Hîkmet?
Ma ageyrê nuşteya xo ser. Bi goreyê mi fikro felsefî estbiyayişê merdimatî ra dest pê kerdo. Kan ca de însan est biyo se, şar kan ca de cuyayo ew ca de fikro felsefî zî virazya yo. Çimkî fikro felsefî, fikrê ko însanî yo. Însan ra ciya ganiyî nêfikiryene. Bi fikir yê zî, nêeşkenê fikranê xo sîstematîzê bikerê û biziwanê ko famkerdene vajêre. Manakerdiş û managêrayiş bi ziwanê ko dezgeyî awan beno. Naye gore dest pê kê fikrê felsefî dest pê kerdişê merdimatiyo û no felsefe bi felsefeyo qedîm yeno name kerdene. Ma do nê felsefayê qedîmî ser o badê cû vindere. Çimkî felsefayo qedîm, felsefayê şarî yo eslî yo. Felsefayo sîstematîk felsefayê qedîmî ser o ameyo awan kerdene. Na awanî mîrazê xo, xiç û xercê xo çîn ra, hînd ra, îran ra, mezopotamya ra, misir ra, anatolîya ra, grek ra, aztek ra, maya ra girewto. Bellê dinya de tarîxa fikrê felsefî, tarîxa merdimatî yo zî. Yanî dest pê kê wargeh û tarîxa fikrê felsefayî bello niyo. Heme tarîxa merdimatî û heme riyê dinya dest pê kê wargehê fikrê felsefî yo. No tesbît seba kokê fikrê felsefî derbasdar o. La seba fikrê felsefayo sîstematîk derbasdar ni yo. Çimkî wargeh û tarîxa felsefayê sîstematîkî tesbît kerde yo. Felsefeyo sîstematîk demo entîk de û yunanîstano kewnar de dest pê kerdo û na zî raştiyê ke zelal a.
Taybetê fikrê felsefî, bi dest pê kê fikrê felsefayê sîstematîkî ser o ameyê awan kerdene. Nê taybetî heme deman û mekanan de newe ra ameyê şîrove kerdene û newe ra ameyê şixulnayene. Her yew feylozof yan zî felsefevan nê taybetî bi goreyê xo şîrove kerdê û dayê şixulnayene. Seka yeno qebûl kerdene ke sey her estîyan însan, dem û mekan vurîyene. Însan vurîyeno, fikrê yê zî vurîyenî. Dem vurîyeno xo dirê her çî vurîneno. Mekan vurîyeno û xo di rê heme kerdenê însanî zî vurîneno. Fikrê însanî, fikirbiyayişê însanî, bi goreyê dem û mekanî vurîyeno. Gelo her çî vûrîyeno? Çi yê nêvûrîyenê estê yan nê? Gelo vûrîyayiş çiyo? Gelo her çi senî vurîyeno? Eke her çî vurîyeno se, çiyê sabîteyî çinyê se, gelo estîyê ke û zanayişê ko sabîte çin ya? Eke estîyê ke sabîte çîn yê bo; zanayiş û zanyarî seba çiya? Nê persê felsefeyî persê kewnarê la hima zî derbasdarê. Ma do ciwabê nê persan, badêcû bi goreyê gilanê/beşanê felsefe bidere.
Însan ganîyê ko miraq kerdox o. Tewir bi tewir miraq esto. La mewzûyê miraqê ker kesî ciya ya. Ez zî zaf miraq kena. Wendakaranê xo ra zî dordor persena. Gelo babetê miraqê demê entîkî ewro zî derbasdarê yan nê? Persê dewrê mîyanênî ewro yenê pers kerdene yan nê? Gelo eqlê dewrê neweyînî ewro yeno şixulnayene yan nê? Gelo felsefe dewro entîk de, dewro mîyanên de, dewro neweyîn de çi halde bî û dewrê rojane de felsefe çi haldeyo? Gelo felsefe ewro yeno heskerdene? Gelo ewro însan fikranê xo ser o fikiyeno yan nê? Fikiryeno se, senîn fikiryeno? Miraqê mi ne persa ser o yo. Yê şima? Bi goreyê mi ciyayê ya miraqê her demî esto û bi rihê wextî ra têkildaro. Mewzûya miraq bi gore kesan, deman, komalan timûtim vurîyeno. La miraq her dem dewam keno. Ma do bi taybetê fikrê felsefe persan pers kerdişo ser o dewam bikere…