MUTLU CAN
Bîyografîya Gomîdasî ya Kilme
O, 26 Êlulê 1869 de Kutahya de ame dinya. Nameyê ey yo rastkên Soğomon Kevork Soğomonyan o. (Gomîdas Vartabed, serra 1894î ra pey demo ke beno keşîş panîyayo). Pîyê ey Kevork Soğomonyan kutahyayij o, maya ey Takuhî Hovhannîsyan zî bursayij a. Maye Takuhî gama ke Gomîdasî ana dinya yew cinîya 16 serrîye ya rind û qabîlîyetine bena. Çulag a; xalî û cacîman virazena, kilaman (deyîran) beste kena û şîîran nusena. Mêrdeyê aye Kevork zî koşkar o. Muzîk parçeyêkê rojane yê cuya keyeyê înan o. Birayê ey, Harutyunî Dêrê (Kîlîseya) Surb Torosî yê Kutahya de kilaman vano û enstrumananê têlinan cêneno.
Maya ey adara 1870yî de hema ke Gomîdas şeş aşmeyî beno mirena. Wexto ke dinyaya xo bedilnena a bi xo zî 17 serreyî ya. Serra ke laj 11 serreyî beno, na rey zî Kevork mireno. Gomîdas, hem sêwî hem zî yetim maneno. Herçiqas talihê ey sîya bo zî şansê Gomîdasî yê 12 serreyî est o; vengê ci weş o û bala her kesî anto. Lîderê Ruhanî yê Kutahya Kevork Tertzagyan ey gêno beno Eçmiadzîn. Uca Wendegehê Keşîşîye yê Kevorkyan Cemeran de qeydê ey virazeno. Gomîdasî, nê mektebî ke muzîsyenanê namdaran tede dersî dayêne de hem muzîkê klasîkê Rojawanî hem zî Tarîx û Teorîyê Muzîkî yê Dêranê Armenîyan ser o perwerde dî û 1893 de mezunîyetê xo ra dima eynî wendegehî rê sey mamosta ame tayînkerdene. Payeyê keşîşîye dîya ey. Muzîsyeno armenî Gatoğigos Gomidas Ağayetsi yo ke seserra 7. de ciwîyayo, seba xatiraya ey bi nameyê Gomîdasî teqdîs bî. Peyê cû sibata 1895î de sey Vartabedî (Vartabed: Keşîşo ezeb/bekar) ame wezîfedar kerdene. Deyîrê dînî yê ke ey wendekaranê xo yê wendegehê keşîşîye ra arê kerdbî û girewtbî notayan, binê sernuşteyê Hokevor Yeğanagner (Melodîyê Ruhanî) yew defterê xo yê arêkerdeyan de ardî pêser. 1895 de seba ke teorîya Muzîkê Rojawanî ser o bigurîyo şî Tîflîs. Xebatê xo yê cigêrayîşê arêkerdoxî û derheqê tarîxê teorî û repertuarê muzîkî de ke serranê xo yê wendekarîye de dest bi înan kerdbî, domnayî (ramitî).
1896 de sayeyê teşebusanê Migirdîç Khrîmyan (Katolîkos) û pê bursê Aleksandr Mantaşyanî (karsazo namdar) seba ke perwerdeyê xo yê muzîkî bidomno şî bi Berlîn. Wendegehê taybetî yê Rîchard Schmîdtî de dersê îcra û besteyî dîyî. Unîversîteya Frîedrîch Wîlhelmî (nika Unîversîteya Humboldtî ya) mamostayanê almanan yê namdaran ra dersê muzîkolojî girewtî. Gomîdas, dawetê Kongreya Cemîyeta Muzîkî yê Mîyanneteweyîye bî û uca de muzîkanê dînî û teberê dînîyan yê armenîyan ser o bi almankî yew teblîx pêşkêş kerd. Pêşkêşîya xo Wendegehê Muzîkî yê Scharwenka de tekrar kerde. Bi hawayo muqaseyî kilamanê armenkî, kurdkî, fariskî û tirkîyan ra nimûneyî dayî. Seba kombîyayîşanê eynî cemîyete 1901 de reyna şî Berlîn, 1914 de zî şî Parîs.
Gomîdas Vartabed, 1899 de Berlînî ra agêrayîşî xo ra hetanî ke 1910 de ameyîşê xo bi Îstanbulî Cemaran de mamostatîya muzîkî û şefîya koroyî yê serkatedralîya Ezîz Eçmîadzînî kerdî, koro û orkestraya ke ey ê wendekaranê xo ra ronabî, gelek konserî viraştî. No mîyan de reya verêne ey cinîyî daxilê koroyan kerdî. Nê serran de kilamî arê dayî û aranje kerdî, şîîranê cîya-cîyayan rê beste viraştî û repertuaro ke ey amade kerdbî, musna/banderê wendekaranê xo kerd. Tîflîs, Baku, Eçmiyadzîn, Ixdir, Erîwan, Batum, Îstanbul, Îzmîr, Parîs, Venedîk, Îskenderîye, Qahîre, Cenevre û Lozan de koroyî ronayî û înan reyde konserî dayî.
Gomîdas zafane dewanê Armenîstanî ra gêra, kilamê armenkî û kurdkî arê kerdî. Ancîna kilamê tirkî yê ke ey Kutahya, Îstanbul û Eçmîazdîn de goşdaritbîy nota kerdî. Ey, kilamê ke Arêkerdeya Destanê Armenîyan û Kurdan yê Sarkîs Haygunî (Etnograf û kolleksîyonerê folklorî yo armenî) de ca girewtêne transkrîbe kerdî û sey yew kitabçe amade kerd. No eser, reya verêne 1903 de Moskova de bi nameyê Krtagan Yeğanagner (Melodîyê Kurdan) ame weşanayene. Nê transkrîbeyê Gomîdasî hetê zafaneyê cigêrayoxanê muzîkê kurdkî ra sey arêkerdeyê kurdkî yê tewr verênî ke ameyê notakerdene pênas (terîf) benê.
Tayê projeyê Gomîdasî estbî ke ey waştêne înan bîyaro ca, la seba ke caardişê înan rê destekê manewî û îmkanê madî ke hewce kerdêne Eçmîadzînî de çin bîy, yew mektuba îstîfa nuşte. Labelê semedo ke îstîfaya ey ameye redkerdene, qerar da ke Eçmîadzînî terk bikero. Serê hamnanê serra 1910î de dawetê Dêrê Surp Krîkor Lusavorîcî yê Galata ser o ame bi Îstanbul. Semedo ke bixebitîyo yew bînaya ke kîşta Dêrê Galata de ya ra ci rê yew buro ame texsîskerdene. Demeyêk Afyon, Eskîşehir, Bursa û Kutahya mend, nê bajaran de konserê koralî (koral: kilamê dînî) û ayînî îdare kerdî û dima ra payîzî agêra bi Îstanbul û dest bi xebitnayîşê koroyê Kusanan (Kusan: Ozan) yê 300 kesaneyî kerd ke ey no koro wendekaranê wendegehanê Getronagan û Esayan û mugannîyanê (deyîrbazanê) tayê dêran ra teşkîl kerdbî.
Ey serranê xo yê Îstanbulî de Wendegehê Getronaganî de dersê muzîkî dayî. Gelek mamostayanê Wendegehanê Armenîyan yê Îstanbulî reyde metodanê domanan rê musnayena muzîk û dansanê armenîyan ser o xebitîya. Ancîna wendekaranê xo Parseğ Ganaçyan, Mîhran Tumacan, Vağarşag Sırvantzdyants, Hayg Semercîyan û Vartan Sarkîsyan reyde xebatê muzîsyenîye, bestekarîye, muzîkolojî û pedagojîyê muzîkî ramitî (domnayî). Keyeyo ke semtê Pangaaltı (ewro Elmadağ) de bî û tede o û resamo namdar Panos Terlemezyan ciwîyayêne, bî cayê têhetameyîşê roşnvîr û hunermendanê ê deman. Îstanbul, Adapazarı, Îzmîr, Tîflîs de, sey Parîs, Londr, Leîpzîg, Berlîn, Vîyana, Fîlîbe (Plovdîv) cayanê cîya-cîyayanê Ewropa de qiseykerdişî kerdî, konseri dayî. Arêkerde û aranjmanê ey Leîpzîg de ameyî weşanayene.
Gomîdasî zaf waştêne ke yew konservatuwar rono, semedê ney epey amadekarî zî kerde la seba ke hukmatê Îtîhad û Teraqî fermanê armenîyan vetbî nêresa netîce. Bi seyan roşnvîr û rayberê armenîyan ke ê 24 Nîsane 1915 de tewqîf bîy û erşwawîyayî bi Çankiri mîyan de Gomîdas zî estbî. 8 kesê ke sayeyê mabeynkarîye de nê surginê mergî ra (ra)xelisîyaybî, înan ra yew zî o bî. Badê agêrayîşî Îstanbul de demeyêk xebatê xo domnayî. Feqet çîyê ke ey demê raywanî û Çankiri de dîbî, heqaretê ke werdbî ey ser o tesîrê travma viraşt û nêweşîya ruhîye ci de dest pê kerde. Verê neqlê Nêweşxaneyê Paîxî yê Şîşlî (Ewro Nêweşxaneyê Lape yo) bî. Di serrî ra vêşêr tîya de rakewt, dima 1919 de ancîna hetê wendekaran û sînayoxanê xo ra neqlê Nêweşxaneyê Ville-Évrard yê Parîsî, 1921 de zî neqlê Nêweşxaneyê Vîllejuîf bî û 22 Teşrîna Verêne 1935 de tîya wefat kerd.
