Mehmet Şah Aslan
Pênaskerdişê Folklorî
Folklor çî yo? Mehnayê Folklorî ma de tekabulê “Zanayişê Şarî” beno. Bi Tirkî vanê “Halk Bilimi.” Eno zanayiş, hem sey madî hem zî sey manewî yo. Sey nimune; bawerî, sanikî, efsaneyî, zewtî, duayî; veyweyî , xoradayişê kincan, pewtişê werdî û heme xususîyetê taybetî yê şarî ra “Folklor” vacîyeno.
Folklor nişka ra nêvecîyeno meydan. Folklor, tecrubeyê û pêserkerdişê hezar serranê şarî yo. Mesela Tarîx de, yew wexto nêdîyar de, yew meselaya tesîrîne biqewmîyo yan zî mîyanê şarî de yew qehreman bicîwîyo, eno bi xwu sebabiyayişê metaryalê folklorî rê bes o. Wexto ke ma şarê ma Kurdan ra ewnîyenê ma enê xususîyetan baş vînenê. Mesela Rustemo Zal, Selehadînî Eyubî, Kawayo Asinkar, Şêx Seîd, Seyîd Rizausn. Sey qehremanê Kurdan foklorê ma de cayê xwu girewtê. Reyna terteleyê Dêrsimî û meseleyê Şêx Seîdî folklorê ma Kurdan de tesîrî ci xwu baş bewlî kenê.
Folklor rihê yew şarî yo. Yanî yew şar bi folklor xwu nîşanê dinya dano. Her yew milet bi xususîyetanê xwu yê taybetan vano “ Ez zî esta.” Ê xususîyetî zî zerreyê rihêyî şarî ra vecîyenê meydan. Eno rih çendê xwu gane bitebîşîyo folklor zî ênde gane maneno.
Folklor şeklê cuyayişê şarî yo. Ma vacê eke yew şar binê tesîrî dînî de bo, folklorê ey zî ey gore şekil gêno. Sey nimune; Nika şarê ma Kurdî ser o tesîrê bawerîya îslamî gelek esto. Eno tesîrê îslamî hema vacê ke heme cuyayişê înan de xwu nawneno. Eke yew şar Xirîstîyan, Cihudî yan zî sewbîna bawerî ra bo, şeklê cuyayişî ey, yanî folklorê ey zî ey gore şekil gêno. Reyna Ewropa da nika hîna zaf sekuler yew dinya esta. Folklorê înan zî bi goreyê sekulerîzmî şekil girewto.
Enê serranê peyenan de bi tesîrê averşîyayîşê teknolojî, ewnîyayişê folklorî ser o di hebî fikrî vecîyayê meydan. Bi goreyê yew fikrî, vanê “ Beno ke edî dinya ser o kulturo hakim do kulturê awropa bibo.” Yanî edî miletê bînî yan zî miletî ke statuyê eqalîyetî de yê do binê tesîrî kulturo hakîmî de tewr vernî bivurîyê û behdo zî vîndî bibê. Labelê bi goreyê yewna fikrî, vanê “ Miletî ke statuyê eqalîyetî de yê eke biwazê eşkenê bi wesîleyê teknolojî xwu mihefaza bikerê.”
Têkîlîya Folklor û Neteweyî
Fikrê neteweyî behdê îhtîlalê Fransizan serra 1789 de vecîyayo meydan. Seke yeno zanayîş, heta o wext yew şar semedo ke xwu miyanê sewbîna şaran ra bizanayîş cîya nîşan bido hema o hişyarî nêvirezîyaybî. Labelê behdê îhtîlalê Fransizan dinya de yewna yew hewa virezîya û her yew milet dimeyê xususîyetanê xwu yê taybetî kewtê. Çekuya folklorî zî îhtîlalî ra nizdîya pancas serre dima hetê William J. Thomso îngîlîzijî ra ameya şixulnayîş. Yanî seke aseno folklor û neteweperwerî yewbînan ra giredayeyê.
Wexto ke dinya de xebatî ke warê folklorî de bî ma înan ra ewnîyenê xebatê yê Almanan zaf meşhur ê. Almanya de bi taybetî keda Herderî û birayê Griman zaf esta. Tesîrê Herderî sîrayetê wexto xwu kerdo. Herder bi yew hewayo sîstematîk û dîsîplîn xebetanê folklorî ser o şixulyayo. Eno semed ra Almanî folklor de aver de yê. Xwura Grimanî zî binê tesîrî Herderî de manenê û xebatanê folklorî rê xizmet kenê.
Rusya bi xwu fikrê folklorî Almanya ra gêna. Rusya de kîlîse tewr vernî çîyanê folklorî ra asteng ana. Çimkî bi goreyê kîlîse folkloran de paganîstî esta. Folklorê Rusya Edebîyatê Klasîkî ser o vindeno. Tabî wextê fikrê Soslayîzmî de Edebîyate Rusan de yew hewayê îdealîzmî vecîyeno meydan.
Fînlandîya de destanê Kalevalayî hetê folklorî Fînan ra zaf muhîm o. Destanê Kalevalayî serra 1917 de wexto ke Fînlandîya hemberî Rusan de xwuserîye xwu gêna xwu dest o wext de nusîyayo. O wext de zî dewleteyê Fînlandîya de fikrê Neteweperverî zaf vilakerde bi.
Tirkan de Tanzîmat hetê modernizmî ra yew ber akerdo. Eslê xwu de tanzîmat modernîzmê Tirkan o. Çimkî heta o wext înan de zaf rey hetê Edebîyato klasikî de eserî nusîyayne. Labelê Tanzîmat ra dima Fransizan ra eserî açarnîyayê Osmanlîkî ser. Çimkî bi goreyê Osmanliyan semede ke Ewropa dir micadele bikerê, ganî înan baş bişinasnê. Eno semed ra hem hetê Edebîyat ra hem zî hetê teknîkî ra Ewropa ra zaf çîyê girewtê. Behdo zî wextê awanbîyayişê komara Tirkîye de hetê folklorî ra tayê gamê muhîmî eştê. Hema zî Tirkîya de babeta folklorê ser o xebatî dewam kenê.
Kurdan de tarîxê nuştişê Folklorî zaf erey dest pê kerdo. Çimkî Kurdî semedo ke hem sey miletanê bînan nêameyê şinasnayiş û hem zî wahirî yew statuya resmî nêbî, eno semed ra folklorê înan ser o xebatî zî zaf erey kewtî. Wexto ke ma bala xwu danê ser Kurdan, dest pêk de warê xebate Kurdî de wextê dewlata Osmanîyan de Mela Mehmûdî Bazîdî yeno. Dima bênateyê serranê 1898 û 1914 de weşanê kurdî dest pê keno. Kovara Jîn û Komeleya Kurd zî eno wext de vecîyenê. Behdê wextê dewleta Osmanîyan de zî bi taybetî xebateyê Kurdanê Sowyetan ke folklorê ser o ameyê kerdiş zaf muhîm ê. Reyna Şam û Beyrut de bi kovara Hawar, Ronahî û Roja Nû bi goreyê wextê xwu warê folklorê Kurdan de xebatî benê. Bakur de serra 1960 ra heta serra 1980 warê ziwan, edebîyat û kulturê Kurdan de xebatî bî. Labêlê behdê darebeyê 1980 yî Kurdî ser o qedexe virazîya. Zafê roşinbîrê Kurdan eno tarîx ra dima koç kerd şiyê Ewropa. Stockholm semede xebatanê edebîyat û folklor î. Serra 2000 rî de yew nermîyê virezîyayê û vernîya xebatanê Kurdî abê. Enê serran ra dima Akademî de zî ca dîya xebatanê ziwan û folklorê Kurdî.
Seke cor de zî aseno, eke yew şarî de fikrê neteweperwerî dewlemend bibo ena dewlemendî xebatê ziwan, edebîyat û folklorî ser o xwu nawne ma. Xwura folklor, çî yo ke rihê şarî de kelîyeno o bi xwu yo.