Seyîdxan Kurij
Tertelê 1925 de serleşkerî Cepheyî Palî- Xarput YADO bi (Yadîn Mehmud Ebas), la çi heyf ke hetanî nê serranî peyenan Yado seri zaf kem çi amebi nuştiş. Mi yew çend serrî cuwa ver derheqî Yado de yew nuşte nuştbi û no nuşteyî mi kovaranî "Armanc" û "Medya Guneşî" de amebi çap kerdiş. Mı xortê Yado (kênayê Rabîa) Dilşa de yew roportaj viraşt û rojnameyî „Hêvî“ de çap kerd. Hancî tirkî yew nuşteyî mino derg çend keyepelanî înternet de ame vila kerdiş.
Yado hem terteleyî Şex Seîd de hem zî cuwa pey zaf camêrdîya pîl kerda. Ey cepheyî Xarpêt de û Gelîye Mendoyî de zaf hol qoxe kerdo. Tepişîyayişî Şex Seîd û embazanî ê ra pey zî Yado pa embazanî xo ya verba Devleta Tirk qoxe rûmnayo. O şîyo Suriye (Binî Xetî), la hunc agêrayo ameyo Kurdistan, şerî pêşmergetiyê rûmnayo. Cînî Yado Têlî dewê mi ra ya (KUR) û Yado pa embazanî xo ya mintiqayî ma de zaf mendbi. No semed wext ke ma qicî bîy pîlanî ma tim û tim ma ri meselayê Yado vatêni. Ma çim de na dinya de Hz. Elî ya pey Yado ameyni. Zaf merdiman ke mîyanî terteleyî Şex Seîd de ca guretbi û cuwa pey zî mîyanî qefleyî Yado de mendbî, qicîye ma de cematan de serameyeyê xo vatên. Embazanî Yado yê verênan ra yew zî Mehî Evd bi. Mehî Evd hetanî pêni Yado ya bi, pêrodayişî peyen de hetî – Mistan – Botan de beno darbice û cuwa pey yeno teslîm beno. Mehî Evd hetanî ke merd zi dewê Cebaxçor „Hepsor“ di ciwiya. Mi bi xo Mehî Evd nidîy, la ê merdiman ke Mehî Evd dîy bi, mi înan de zaf ray sohbet kerdo. Mi nê serranî peyenan de înan çend kesan de roportaj viraştî û kovara “Vate” de dayî çapkerdiş.
Mîyanî her millet ra egît vecîyeni û her millet wahar egîtanî xo vecîyena. Her millet egîtanî xo ser cigerayîşan virazena, egîtanî xo ser hîkayeyan, romanan, şîîran, destanan nusena, egîtanî xo dûna sinasnayiş, dûna wendiş. Bi şexsîyetî her egît de tarixî a millet yeno nuştiş. Tarîxî însanîyê de egîtey, camêrdîye, fedakarîye zaf muhîm a. Serî seserrê 19. de nuştox û polîtîkvan Otto Buer derheqî tarifî millet de îna nûseno, « Millet hafizaya kollektîf a ». Yanî hafizayî her ferdî yew millet de taye hadîseyî tarîxî, taye şexsîyetî tarîxî, yew cayo taybet genî. Sey mîsal bawerîyê ey, îdeolojîyê ey çi beno wa bibo, hafizayî her kurd de hadîseyî Şêx Seîd, Dêrsim, Agirî, Cumhurrîyetî Mehabat, Qetlîamî 1975 yê Kurdîstana Başûr, Qetlîamî Helepçe, şexsîyetî sey Şêx Seîd, Seyîd Riza, Qadi Muhamed, Barzanî ûyb yew cayo taybet genî.
Yadînî tarîxê kurdan de bi egîtê xo ca girewto. O mîyanê heme kurdan de namdar o. Yadîn, mîyanê şarî de, kitaban de, kilamanê dengbêjan de bi kirdkî, kurmancî û tirkî bi zaf nameyan şinasîyêno. Nê nameyan ra çend tene nê yî : Yadîn, Yad, Yadîn Axa, Yadîn Paşa, Yad Began, Yad Ewas, Yad Mehmud Ebas, Yado, Yado Axa, Yado Paşa, Yadoyê Dimilî, Yadoyê Navdar, Zaza Yado, Bingöllü Yado, Uzun Boylu Yadu, Yahaza.
La Yadînî bi xo vera dişmenan de xo wina name kerdêne: “Mi ra vanî Yadîn! Xelasê şima mi dest ra çinî ya!”
Hela ke mîyanê kurmancan de gefî şanî xo vatên, “Mi rê vanî Bavê Çerkez!”
Yado hem mîyanî şar de efsane yo, hem sembolê egitîyê 1925î.
Cografyayê Kurdîstan de zaf cayî bi nameyî Yado ya estî. Wek mîsal Cawo ke Yado Teyara Vista, Çirê Yadî/Kanîya Yado, Gemê Yadî, Gomê Yadî, Wekê Yadî, Newala Yadî, Paştê Mezêl Cînî Yadî, Qulê Yadî, Warê Yadî.
Cawo en namdar, ho rayîrê Xarpêtî –Çewlîg ser de, Çewlîg ra 10 km dûrî yo. Dewlete nameyê nê hênîyî hîrî rey bedelnayo: Bilaloğlu Çeşmesi (1944), Yüzüncü Yıl Çeşmesi (1981) û Atapark (1996). La hancî zi şarî ma rike ra, îtîya ra vano ‘Çirê Yadî’.
Dolanê Oxçîyan, Mêrgemîrê Çûn û Wareyê Şerevdîn sero Oxnût de zi henîyê Yado estî.
Nuşteyî ke derheqî Yado de ameyî nuştiş.
Se ke na cor de nuşt heta nê serranî peyenan Yado ser zaf çî niamebi nuştiş. La tayê kîtaban de behsê Yado bînî. Sey mîsal Vetrîner Dr. Nurî Dersimî kîtabî xo yo "Kurdistan Tarihinde Dersim" de behsê Yado kerdbi. Kadrî Cemîl Paşa (Zinar Silopî) kîtabî xo yo "Doza Kurdistan" de ca dabi yew resimî Yado.
Kamiran Bedirxan û Herbert Oertêlî romanek almanki nuşto: Der Adler Von Kurdistan (Qertalî Kurdistani). Nameye qehremane ne romani Yado yo. La no Yado tam zî Yadî Mehmûd Ebas nîyo, binê xeyal estî tede. Kamiran Bedirxani no romane xo hêver franski nusto. Kemal Burkay zi Yado seri yew şîîr nuştbî.
La nê serranî peyenan de derheqî Yado de taye xebat bîyî. Heta nika derheqî Yado de cigêryişô en hîra Ehmedê Dirihî kerdo. Kek Ehmedî no nuşteyî xo kovara Vate de çap kerdo. Yasin Bayanay û Orhan Zuaxpayic derheqî Yado de cigerayişî xo nternet de vilakerdî.
Taye nuşteyî ke behsê Yado kenî nê yî:
Seyîdxan Kurij, Yado yew deyîra vacîyena welat mi de, Hevî, İstanbul, 12 Nîsan 1997,
Seyîdxan Kurij, Sereskerî Cehpeyî Xarpêt – Palî: Yado, Stockholm Armanc, Adar 1994
Ahmet Bulmuş Çewlikte Yaşadılar, Ankara, 2009
Nevin Güngör Reşan, Navdarên Kurd, Doz, İstanbul, 2008.
Osman Aydın, Kürt Ulus Hareketi , İstanbul, Doz, 2006
Felat Özsoy-Tahsin Eriş, 1925 Kürt Direnişi, Peri, İstanbul, 2007
Şevket Beysanoğlu, Diyarbakır Tarihi, Neyir, 2001, Ankara
Cegerxwîn, Jînenîgariya min, Weşanên Roja Nû, Stockholm
Karerli Memed Efendi, Yazılmayan Tarih ve Anılarım (1915 – 1958), Kalan, Ankara, 2010
Necmettin Büyükkaya, Kalemimden Sayfalar, Vate, 2008, İstanbul,
Tahsin Sever, 1925 Hareketi ve Azadi Örgütü, Doz, İstanbul, Nisan 2010,
Lokman Polat derheqî Yado de yew nuşte nuşto û qehremanî yew hîkayeyî ey Têlî ya.
Kemal Burkay, İlhami Sertkaya, Memo Darêz, Mahmut Arif Ayçiçeği ve Mehmet Butakin Yado ser şîir nuştî.
Cegerxwin şîîra xo ya “Şehnameyê Şehidan” de behsê Yado zî keno.
Hûmara diyine yê kovara Vateyi ra hetani yê peyenan, derheqe Yadoyi de şîir, nuşte û roportaji çap bîyî.
Derheqî Yado de deyirî
Dengbêjanî kurdan Yado ser deyirî vatî. Înan ra yê ke ma tespît kerdî yew kiştişî Selim Begê Cibriyan ser (1926)`vacîyaya, îta de egîtê Yado û Sehdînê Telha ra zî behs beno. Birîndarbîyayişî Yado ser Mehbube Kaygalak yew klam vata, Ehmedê Bêrti`bi nameyî “Yadin Paşayê Bavê Çerkez”, Yasîn Bayanay bi nameyî “Yado” klamî vatî.
Belgeyanî dewlet de Yado
Belgeyanî Dewleta Tirkiya de zî derheqî Yado malumat esto. Kîtabî “Komara Tirkîye de sarewedartişî” de Yado ra behs beno. No kîtab Qurmaya Pêroyî ya Tirkîye çap kerdo.
Yew belgeyî 24.10.1928i de waliye Merdînî Tewfik Hadi dano zanayiş ke eşqîya
Yado û embazanî Sitewre de panc qatirî û herek bar kerdo û berdo Binî Xetî. Kurayijan ra zi 12 kesî seba ke ca dayo Yadoyi û embazanî ey, tepişîyayî.
Romane Qertale Kurdistanî de Yadoyi eşto garnzone Sitewre ser û gelek çek girewto berdo Binî Xetî.
Belgeyî serekwezîrîye yê 09.07.1929 de yeno nuştiş ke Yado şîyo Heleb. Îtîya de pa Ekrem Cemilpaşayî ya otel de mendo. Kor Husen Pasa zi Serî Xetî ra ardo vîyarnayo Binî Xetî.
Mufetîşe Umumi Tali, 16.09.1929 de nuşto ke 10 elule de Yado bi vîst embazanî xo ya, Binî Xetî ra vîyerto ameyo nêzdîye dewa Axwerana Pile ya Diyarbekîr ser ra şiyo hetî Palî ya.
Heta nika ma dest de çar fotografî Yadoyi estî. Yew fotografo qişqeqo (vesikalik) daîreyî Tapu ra gerîyayo. Hîre fotografi zi Kongreya Xoybûni de, Lubnan de ancîyayî.
Yado Kam o?
Eslê Yado Dara Hênî mintiqaya Ziktê ra yo. Pîrîkî Yadoyî Ebas, Xancigê Dara Hênî ra ameyo Çewlîg. Keye înan mehlaya Jexkîtijan de ciwiyîyayin, na mehla de Zikteyij zaf bîy. Ebas yew kênayê Began reyra zewiciyayo, aye ra di lajî bîyî. Mehmud Selim û Îsmal.Yado lajî Mehmud Selîmî yo. No rid ra ti ra Yadî Mehmudî Ebas vacîyeno. Dadîye Yado Ferasetê Baynûn a.
Yado Çewlîg de tehsîldar bi. Ey dewan ra qunçîl (şehne) arê dayni û no şehne berdêni dayni Mîran û Began. O wext mîrê û begî girêdayî Dewleta Osmanlî bîy. No şehne semedê mîran û Began ameynî arêdayiş. Mîre û began heqî xo mîyan ra girewtêni û zêdûne teslîmî Osmanlî kerdêni.
Mîyanî cemaatî Çewlîg de qîmetî Yado zaf bi, qalê ey pere kerdêni. Rid zûnaye, qerekter û camêrdîye xo ra mîyanî cemaat de ameynî heskerdiş. O seyddar bi û hol yew nîşanci bîy, guleyî ey veng ra nişîni.
Se ke yeno zanayiş wextî Şêrî Yewin yê Dinya de eskerî rusan heta nêzdîye Çewlîg Arçuk yenî. Nika îta ra “Meydanî Şeref” vacîyeno. Mîyanî şar de zi îta ra “Meydanî Herran” vacîyeno.
Verba Rusan di alayî mîlîs awan benî. Serekî yew alay Kamîl Begê Xeto, yê a bîn Şêx Şerîf o. Kamîl Beg eşîrê Cîbran, keyeyî Suwêr ra yo.
Yado alayê Şêx Şerîf de sey beyraqdar wazîfe geno û verba rusan qoxe keno.
O wext welat de xela bîy. Erzîngan de yew depoyî rusan tesbît bibi. Şêx Şerîf dest nano nê depoyî ser û erzaqî şar ra keno vila. No rid ra qolordu ey mehkima keno. Qolordu dewê Palî sekrat de bi.
Zimistan yew roj Yado wazeno ke depoyanî rusan ra semedê eskeranî kurdana çîyî werî bîyaro, la nobedar ey hesîyeno. Yado beno esîrî rusan. Cuwa pey wext ke nobedar ho hewn de yo, Yado îta ra remeno, xo xelisneno. Raya verên Yado herbî rus de beno darbice.
Awanbîyayişî Cumhurîyeta pey yew temsîlkarî dewlet yeno dewê Kanîreş Saxnîs de beno misafirî Tajdîn Axayi. O Tajdîn Axayi ra vano, “ Ataturk îta ra rus fetilnayi, şima gereka Ataturk ri minettar bîy”. Tajdîn Axa vano, “ ma îta de Ataturk nidîy, alayanî Şêx Şerîf û Kamîl Begî rus îta ra fetilnayî”.
Yado 922 de tehsîldarê caverdeno. Gore vateyî taye kesan bîn û dewijanî mi (KUR), Çewlîg de benatê qeymeqam û savcî de problem vecîyeni. No wext de keye savcî yeno şenelayiş. Savcî semedê no şenelayişa Yado sucdar keno. Nayê ser Yado beno fîrar. Wext ke Yado beno fîrar vistewrê ey Huseynî û Mehmedî Ezîmşêr zaf paşt danî ey.
Rêxistinê Azadî û Yado
1923 de Kurdîstan de rêxistina “Azadî” awan bena. Serekî Azadî Xalit Cîbrî o. Mebusî Bidlîs Yusuf Zîya zi endamî Azadî yo. Şêx Seîd zi cuwa pey beno endamî Azadî. Zafê roşnvîrî o wext benî endamî Azadî.
Temsîlkarî Azadî yê bajarî Dara Hênî Teyîp Elî yo. Teyîp Elî keyeyî Mutêlîyûn ra bi û o nehîyeya Çewlîg Ferxûn de mudur bi.
Teyîp Elî wext ke Îstanbul de wendox bi, rêxistinanî kurdana alaqa ronabi.
Temsîlkarî Azadî yê bajarî Dîyarbekîr zi Kadrî Cemîl Paşa (Zinar Silopî) bi.
Sehdînê Telha herbî rusa pey şibi Amerîka. Wext ke rêxistinê Azadî awan bena, Xalit Begê Cibrî wesîneno Sehdîn Amerîka ra dano ardiş. Yado û Sehdînê Telha mîyanî Dîyarbekîr û Erzirom de mesajanî Azadî benî û anî.
Îhsan Nûrî Paşa û birayî parlementerî Bidlîs Yusuf Zîya, Alî Riza yew telgrafî Yusuf Zîya xelet fam kenî û nayê se 4 elule 1924 de Beytuşşebab de verba Hukmatî Tirkîye seredarenî we. No wext de tayî belgeyî kurdan kuwenî hukmat dest. Nayê ser leşkerî Dewleta Tirk oktobre 1924 de Yusuf Zîya û kanûne 1924 de zî serekî “Azadî” Xalit Cibrî tepişenî benî Bidlîs.
Erzirom ra veng Şêx Seîd zi danî ke o zi şuyeri îfade bido, la o xo nidano dest. Şêx Seîd 27 çileyo verîne de Kolhîsar ra kuweno rayîr Şuşar, Kanîreş(Kargapazari), Melekan, Çûn, Dara Hênî, Lîcê û Hênî ser ra şino reseno Pîran.
Şêx Seîd dewê Çewlîg Çûn de Teyîb Elî, Şêx Evdilayî Melekûn û şêxî Çûn û gîragîranî Çewlîg yê bînan yew kombîyayiş virazeno. No kombîyayişî de Teyîb Elî vera vateyanî şêxanî Çûn vindeno û vano; “Ma ganê bi plan û program no karê xo bikir. Îna nêbo, ma kenî vîn.”
Şêx Hesenî Çûn hêrs beno û ey şeqezneno.
Se ke yeno zanayiş Pîran de yew provakasyon vecîyeno, naye ser 13 Sibatê 1925î de Pîran de guleyo verîn teqeno. Îna hereket bêwext û bêtedarîk dest pêkeno.
Hereketî 1925 de rolî Yado
15 sibate 1925î de Şêx Seîd Pîran ra yeno Dara Hênî û bi ardimî Ziktê ra Sadiq Begî Valêr, Selîm Axayê Girnosî ( Hecî Koloz), Wisif Axayî Dara Hênî û Derwêş Axayî Kupar`a dest nano şehîrî ser. Dara Hênî beno paytaxto demkî û Feqî Hesenê Modan kenî walîyî Dara Hênî.
Yadoyî pa embazanê xo ya 16 Sibate 1925î de erzeno banî adlîye ser. Cebaxçûr zaf rehet kuweno kurdan dest. Roja bîn hema Şêx Şerîf yeno û îdare gêno xo dest. Şêx Şerîf, Şêx Hesen, Şêx Îbrahîm, Şêx Mistefa û Yado keyeyî Arifî Farîsî de yenî pêser, îdareyê Cebaxçûrî û cepheyê Palo-Xarpêt û Gêxî-Erzîngan ser o derg û dila qisey kenî. Şêx Îbrahîm beno qeymeqamî Cebaxçûrî, o cuwaver miftî bi. Şêx Hesen û tayê şêxî Çûn yê bîn gereka bieşteni Gêxî ser, la ê îta de wazîfeyî xo hol ca nianî.
Cepheyî Xarpêt – Palî
Fermandarîye cepeheyî Xarpêt – Palî Şêx Şerîf geno xo ser.
Şêx Şerîf û Yado Çewlîg û dewanî Çebaxçur ra peyeyan danî arye û hetî Xarpêtîya şinî. Rayîr ra dewanî Depi û Pali ra zi şar beno torî quwetî Şêx Şerîf.
Yado û Sehdînê Telha bînbaşî yî, ey Xezik ser ra, Şêx Şerîf û birayê xo Husên Efendî Govdere ser ra şinî.
Deştê Sekrat de Şêx Elîyo Çûnij qisêkeno, vano, “Ma hê semedê welatî xo şer kenî. Şima qetîyen heqaret kesî nikênî. Şima zerar mal û milk çoyî nidanî, şima erd ra yew tuzba zi wenidarenî. Kam ke xirabê bikero, ma ceza danî ey.”
Quwetî Şêx Şerîf û Yado dewê Palî Mîrehmedan de resenî pê û pîya erzenî Pali ser o. Dakon ra Far Şêm, Xeylan ra Memîş Qas, Sarcan ra Resul Axa, Wer ra Şerîf Şer serleşker bîy. Şêxî Pali zi hetê înan kenî û kurd 21 sibate 1925 de Pali genî. Dewê Çebaxçur Musyan ra Dewrêşî Nur beno qeymeqamî Palî. Ey ruştîye wendbi.
Eskerî kurdan Pali ra hetî Xarpêta şinî, ê dewê Hawig de erzenî qereqolî ser, qereqolî bênatera darenî we û dest danî tifinganî eskeran ser. Walîyî Xarpêt Hîlmî Beg seba ke kurd mevîyerî no perî Çemî Firat, Xarpêt ra esker şaweno kurdan ser, la eskerî Şêx Şerîf ne eskeran zi kenî vila. Îta ra şinî dewê Kung de vindenî. Ê îta de xeber genî ke esker ho hetî Dîyarbekîr a şino. Nayê ser ê şînî çat rayîrî Dîyarbekîr û Çebaxçûr de vernî eskerîya birnênî. Eskerî kurdan îta de eskerî tirkan ra cebirxane genî, qatiran barkenî, benî Kung de kenî embaran.
Roja bîn ê îta ra şinî Xarpêt ser. Walî 23 yî sibat de bin fermandarîyê Osman Beg de yewinîyanî suwarîyan, topçî û mîtralyozan qilî Karakaya ra hetanî dewê Kesrîk keno mewzîyan.
Uca de bênate eskeranî tirkan û kurdan de pêrodayiş beno, la yew mude cuwa pey eskerî tirkan mewzîyanî xo terk kenî û remenî. Ê nêşkenî vernîye eskeranî kurdan bîgerî, kurd 24î sibat de Xarpêt genî. Miftî Mehmed Efendî beno walî. Kurd berî Hepixaneyî Xarpêt akenî, pêroyî hepsîyan serbest verradanî.
Şêx Şerif, Yado û çend fermandarî kurdan dewê Huseynîk de şinî keyeyî Hesen Xeyriyo Dersimij. Huseynîk ha binî Qelaya Harput de. Şêx Şerîf û Hesen Xeyri pîya şinî postaxaneyî Xarpêt ra 6î adare de Seyîd Rizayi ri yew telgraf şawenî. Ê no telgraf de îna nusenî, “:"Vengî xo mekêni, ma nêzdîra pa yew heyeta hetî şimaya yenî."
Şarî Xarpêt verî yan destek dano kurdan yan zi bêveng maneno.
Bacê bi yew provakasyon Huseynîk de cebirxaneyî eskerîya teqeno, îta de zaf merdim mirenî. Parçeyî leşê însanan hawa ra kaykenî. Eynî wext de adir kuweno cebirxane, cebirxane vêşeno.
Îta de kurd xo danî têmîyan ri. Şex Şerif eskeranî xo ano pêser înan ri qisêkerno, o vano, “sakîn bîyeni, nefsmurdare mekêni, heqaret çoyi mekêni.” La yew per ra provakatorî tirkan yew per ra hepsî ke hepisxane ra verradîyayî ê, yew per ra zi taye eskerî Şêx Şerîf ye dewijî dest bi talan û dizdê kenî. Şêx Şerîf û Yado nêşkenî asayişî bajar qori bikerî.
No keşmekeş de Kazim Paşa Meletî ser ra bi kolordîya erzeno Xarpêt ser û rayîrî Dîyarbekîrî zi birneno. Gîragîrî Xarpêt zi xo mîyan de kombenî û verba kurdan pa eskeranî Kazim Paşaya qoxe kenî. Taye gîragîrî Xarpêt mînareyan re gazî şarî kenî ke verba kurdan pêrodayiş bikerî. Miftiyî Harput, babî nuştoxî tirko faşist Ahmet Kabakli bi destî kurdan yeno kiştiş.
No hal de Şêx Şerîf mecbur maneno xo hetî Palîya tepîya anceno. Deştê Palî de bênatê kurdan û quwetanî kazim Paşayî de zaf pêrodayişî xidar benî. La esas pêrodayişo gird gemê Mendo de beno. Kurd gemê Mendo de mewzî gênî, îta de eskerî fînenî dûm, taye tira kişenî ê ke manenî wazenî teslîm bîbî, ala sipî nîşandanî, la kurd fam nikenî.
Bacê Necîb Axayê Oxî, taye dêrsîmijî û eskerî tirkan resenî gazîyê nê eskeran. Kurd 3 nîsane 1925î de îta de şer kenî vîn, qerar gênî xo hêna tepiya ancenî û êdî paştê xo şanenî koyan.
Şêx Şerîf şino Xeylan, uca ra vîyareno Koyê Metan. 8 nîsane de bi ardimî S.B û hîrê embazanî ey Şêx Şerîf Metan de yew şikeft de tepişîyeno. Hewteyek cuwapey Şêx Seîd pa embazanê xo ya, pirdê Gimgim de tepişîyeno. Seyîd Evdilqadir û embazî ey Îstembol de tepişîyênî.
Mehkimeyî Îstîklal
14 nîsane Hepisxaneyî Bidlîsî de Xalit Begê Cibrîyan, mulazim Alîriza û Fayiq Beg bi guleyan yenî kiştiş, Wisif Zîya Efendî û Mela Evdirehman bi qerarê dîwanî herb yenî aliqnayiş.
Mehkemeya Îstîklal ya Dîyarbekirî 17 nîsane 1925î de Dr Fuad, 29 hezîrane 1925î de Şêx Seîd pa çewres panc embazanî xo ya, verî Berê Koyî Dîyarbekîr de yenî aleqnayiş.
Mehkimeyanî Îstîklal yê Xarpêt û Hinis de zi kurd yenî cezakerdiş û dardkerdiş. Xarpêt de tenê yew roj 24 kesî yenî aleqnayiş.
Mehkemeya Îstîklal ceza dayo 41678 kesan û 1054 kesî zi aleqnayî.
Qirqerdişî şarî kurd
Binkotişî hereketa kurd ya 1925`a pey Dewleta Tirk Kurdîstan de yew zulmo bê hed û hesab rûmna. Eskerî kotî mîyanî dewan, kam dew ke tede merdimî mehqulî, merdimî giragirî, merdim ke eşkenî serekîye bikî estbîy, a dew vêşnay. Merdim ke cemaatî Kurdîstan de binê qalê ey pere kerdên, merdim ke eşkenî çend kesan dar û dûmarey xo de bîyaro pêser, merdim ke alaqayî ey tertele ya bîy, yan zi tertele destek kerdbi, nê merdimî înayinî top kerdî, xo ya berdî û xeniqnayî. Axa, şêx, risipîyê û giragirî welat, zanayeyî welat pîyer tepiştî, tê berdî. İnan ra zafê înan aliqnayî, yew qismî înan surgun kerdî, yew qismî înan zi xêlîyek wext hepisxane de mendî..
Eskerî Tirk pes û diwarî dewican talan kenî. Her cay welat de operasyonan virazenî. Eskerî kuwenî dewan û tifîng arêdanî. Gereka herkesî yew tifing teslîm bikero, kam ke tifîngî xo çînbi, ey tifing êrneno û beno dano eskeran. Kam ke nieşkeno tifing peyda bikero eskerî ey kuwenî, kişêni û tê benî.
Eskerî adir erzenî banan, axuran, koman, merekan pa erzaq, diwar - pes û alafa vêşnenî, kenî xirabe. Zaf cayan de camêrd, cînî, qic, pîl, kal nêvanî bi ban û merekana vêşnenî. Şaro ke weş maneno bê ca û war maneno, serwird beno
Dewê Palî Ardurek ra eskerî hewt kesan benî dewê Wer de kenî mîyanî yew banî adir nanî bana pa nê hewt kesana vêşnenî.
Dewê Çewlîg Kur ra yew merdimî baxirê Binatûn mîyani eskeran de çawiş bi, o dewijan ra vano, bîyerin teslîm benî, hukmat şima ef keno. Nayê ser baxiranî Binatûn û Nebûn ra taye camêrdî teslîm benî. Eskerî înan ra 32 kesan kişenî. Baxirî Bekûn û Erfûn teslîm nibenî, înan ra kes nikişîyeno, la eskerî pîyerê dew vêşnenî.
Şerî partîzanî de Yado
Se ke ma cor de zi nuşto tepişîyayişî Şex Seîd` ra pey taye sereki kurdan tepişîyayî, taye şîyî Îran û ûca ra zî şîyî Îrak û Surîye, tayenan zi xo ant sero koyan û şerî partîzanî rûmna. Tabî ke şerî partîzani bi qefleyanî qicik yeno rûmnayiş. Nê qefleyanî partîzanan ra çend qefleyî neyî: Qefleyê Emerê Far, Emînê Mîk, Hecî Qoloz, Hesênî Begûn, Husên Efendî, Musê Silêman, Selîm û Ehmed Begê Cibrî, Şêx Evdirehîm, Şêx Mistefa, Şêx Tahar, Yado û ê bînî. Ê semedê ke xo esker û mîlîsanî hukmat ra queribikî, serî koyan de, maxarayan de, binî dar û baran de ciwiyenî. Ê semedê temîn kerdişî wer û erzaqa ge –ge şinî dewan û wareyan, şarî kurd înan ri ardim keno. Şarî înan ra hêna zaf “fîrarî hukmatî” vano. Eskerî hukmat niresenî nê peşmergeyanî kurd, la zulm û heqaret kenî dewijan.
Gemê Mendoyî de vilabîyayişî quwetanî kurdana pey Şêx Şerîf şino Metûn, ûca de tepişîyeno. Yado hetî koyî Hesarî ya şino. O amnan Yado bi embazanî xo ya mintiqayanî Puex, Şîrnan, Senceq, Koyî Metan, Koyî Hesar, Koyo Sipî, Koyî Çotela de maneno. O zaf reyî eskeran de pêrodayişan keno. Yado het di, di birayî Têlî Husênî û Mehmedî Ezîmşêr, dezayî Têlî Meh Evd û Huseynî Fîraset, birayî Rabîa Faris, dezayi aye Polês, Emîn Sêl, Meh Qilç, û Hesî Begun bîy. Yado Sehdîn Telhaya zi zaf embazê kerda.
Yado û embazî xo no zimistan mezrayê Dolan de manenî. Dolan mezraya dewê Oxçiyan a. Cinîyî Yado Rabîa û lajî aye Çerkez zi înan het de manena. Cînîyî ey Têlî hemeile bîya, no rid ra Têlî cuwa ver şina dewê Xarpêt Kung de merdimaniî xo het manena. Yew rey Rabîa û Meh Evd şinî Kung de Têlî zîyaret kenî. Têlî îta de welidîyena, ci ri yew laj beno (Filît). Rabîa 40 roj Kung de Têlî het manena, cuwa pey hêna şina dewê Dolan.
Hetî wisara dewlet cayî înan musena, eskerî bi mîlîsana erzenî Yado û embazanî ey ser. Yado û embazî xo remenî, la dezayî Yado Mehemed yeno kiştiş. Eskerî astori Yado zi tê benî. Astorî Yado cinsî Erebîyo û yew astoro qer o. Yado pa embazanî xo ya pêra kuweno cendirman dima, cendirman pernenî, cendirmeyî têpiya egêrenî, şinî.
Yado û embazî xo bi Rabîa ya pîya îta ra hetî koyanî Şeqşewata uca ra hetî Xoşkara şinî.
Edî ê Gemê Qere Cehnem, Koyî Koz, Koyî Xamirpêrt, Koyî Bingol, Wareyî Mêrgemîr, Wareyî Şerevdîn, Wareyî Kanîreş û cayanî bînan de cuyenî.
Dewlet nieşkena xo biresno çekdaranî kurdan, dest nana cinî û qicanê înan ser o. Eskerî Çewlîg, Dara Hêni û Bingolan (Solxan) ra cînîyanî gira- giranî kurdan, cînîyanî axayan, cînîyanî şexan genî bin destî.
Eskerî amnanî 1926î de Rabîa û Çerkez zi tepişenî benî Xarpêt, ê Xarpêt de 6-7 aşm yew qişla de manenî. Cuwa pey îta ra înan şawenî qampê Kayseri.
Peynîyê amnanî de eskerî cinî û qicanî şêxanî Çûnijan şanenî xo ver û benî Fexran. Çend qeflêyî fîraran pîya erzenî qereqolî Fexran ser o, cinî û qican xelisnenî. Îta de Şêx Atîkî Çûn û Umerî Zerrê Ekrag kişîyenî. Yado zi beno birîndar, ey benî Mergmîrê Çûnî de 20 roj darû kenî.
Seferê Binî Xetî (Surîye)
Dewlet zaf zor nana Dewijan ser, dewij edî nieşkenî çekdaranî kurdan ri ardim bikerî, per bîn ra mîlîs zi zor danî. Xo ra dewlet dewî vêşnayî, talan kerdî, şarî de teqat nimendo. Nê şartan de Kurdîstana Bakûr de ciwiyayişî çekdaran zaf zehmet o. Çekdarî kurd pîya qerar genî ke şuyerî Binî Xetî.
Payîzî 1926 de bi cînî û qicî zit e de hendê 500 -600 ten pa 700 astorana hetî Binî Xetî ya kuwenî rayîr. Yew qol hetî Gimgim, Kanîreş a Lîcê ser o şino; qolo bîn Cebaxçûr, Koyo Sipî ser ra şînî yê Qerebegan zî genî xo het û Pîran de resenî pê.
Mîyanî înan de çekdarî meşhur sey Hesenî Begûn û cînîyî ey Mircan, Husêni Begûn, Yado, Şeyh Mistefayî Çûn, Enwerî Baynon, Sehdîn Telha û cînîyî ey Cemile, axayî Guenîk, Ehmed Beg, Xelîl Efendi, Hesenê Cafer Ağa, Mala Muhacîn Ağa, Evdila Beg, Şêx Hûsen Efendî, Evdilhemît Efendî û cînîyî ey estî. Şêx Evdirehîm serekî înan o.
Dewê Qerejdax Çêlbîran de yew şefaq esker nişka ra dormaleyê dewî gêno, hêverî nêzdî 80 astoran kişeno. Herkes şaş beno, hetêka erzîyeno, la lez xo anî pêser û çend çekdarî xo erzenî mîtralyozan ser, esker şaş beno her yew yew heta remeno şino. 2 teyareyî kurdan teqîp kenî bombayan erzenî înan ser.
Îta de Mele Hesenê Kezîban û dina çekdarî kişîyenî, gelek çekdar zi benî birîndar.
Na roj ra pey teyareyî her roj kuwenî înan dima, guleyan û bombayan varnenî înan ser o. Koyî Qerejdax ser de Yado tifing nano pîlotê teyareya, teyare darbe gêna û kuwena.
Şarî Koyî Qerejdaxî hema zi îtîya ra vanî, “Cayo ke Yadî teyare vista.”
No qefle wext ke sinorê Binxet ra vîyereno, talankarî ereban, cerg erzenî peynîyê qefleyî. Îtîya de şerwananê Koyo Sipî ra di birayî kelaxseyijî Hesenê Zeynî û Wisifê Zeynî, şêxpîranij Ehmed û sêraçorij Hûsên şehîd benî. Mîyanê des, duyes rojan de ê xo resnenî Binî Xetî.
Surîye o wext mandayî Fransa bîy. Wext ke qefleyî kurdan şino nêzdîyî Helep, wali Helep vûno, “şima ganî çekanî xo tslîm bikerî.” Yado vûno, “ eger ma çekî xo teslîm bikerdên, ma teslîmî Tirkîye kerdêni, ma niameyni îta. Ma dewayê yew millet rûmnenî, ma eşkîya nîyî.”
Îdareyî Surîye kurdan kenî vila, her yewî yew ca de ca kenî.
Xoybûn û Efî 1928
Kurdî ke binkotişî hereketa 1925 Surîye û Lubnan de ameybî pêser payizî 1927 de bi nameyî “Xoybûn” yew rêxistin awan kenî. 1927 de bi hewlî roşnvîrî kurd Memduh Selîm rêxistinî kurd Kürt Teali Cemiyeti, Kürt Teşkilat-i Îçtimaiye Cemiyeti, Kürt Millet Firkasi û rêxistina ke Misir de bîy, Kürt Îstiklal Cemiyeti piya Lubnan de bi nameyî “ Kurultaya Netewî ya Kurd” yew kombîyayiş virazenî. Pênî nê kombîyayiş de 5î oktobre 1927 de bajarî Lubnan Bhamdun de rêxistina Xoybûn awan bena.
Na rêxistin wazena quwetanî ecnebî Kurdîstan ra veco û dewleta Kurdîstan awan bikero. Komela Taşnak yê armenîyan zî paştgêrî dana kurdan. Yado û Sehdîne Telha kongreya Xoybûn de ca gênî.
Fotograf ke Yado û Sehdînê Telha bi Memduh Selîm, Celadet û Kamuran Bedirxan de pîya antî estî. Per bîn ra cînîyê Sehdînê Telha Cemîle Xanim Çewlîg de her tim behsê na kongre kerdo. Yado semedê xebatê Xoybûn, zaf rey Binxet ra yeno Sêrxet û çend rey zî şino hetan Kurdistana Başûr.
Dewleta Tirk semedê ke Xoybûn parçe bikero û xebatê kurdan qels bikero 7î Gulan 1928 de yew ef vecena. Hema hema pîyerê keye Şêx Seîd ( Bira û lajî Şêx Seîd), keyê Suwêr û taye serekî kurdan yê bîn bi no ef agêrenî welat. La Yado anêgereno.
Yê ke agêrenî înan ra Şêx Selahadîn 1930 de Cemîyeta Şîmalê Kurdîstan awan keno û beno serek. Endamî na rêxistin mehkema benî, zafê înan ceza genî, la tenya Sehdînê Telha 16î hezîran 1942 de Sêwas de darde beno.
Agêrayîşî Yado û embazanî xo
Yado û Sehdîne Telha sereyî êlule 1929 de pa 20 siwarîyana piya yenî Kurdîstana Bakûr, ala kurdîstan û vilawekî Xoybûn xo ya anî, kenî vila. Goreyî agahdarîyê Ebukat Osamn Aydin Yado şino dewê Depî Hîman de beno misafirî Osman Aĝayi û ala Kurdîstan û taye belgeyanî Xoybûn dano ey.
Rewşê welat qet hol nîya. Embazî înan ke efa pey şîbî welat zafê înan bîyî mîlîsî dewlet.
Nê bênate de Polêsê Îsmal, birayî Têlî Mehmedîyî Ezîmşêr, Meh Qilç Alzan de, bi destî eskeran û mîlîsan yenî kiştiş. Dezayî Yado, Ciwanşayî Îsmal zi remeno, şino Sêwreg.
Birayî Têlî Hûsenî Ezîmşêr zi cuwa ver bênate dewê qeldar û Çekan de kişîyabi.
Yado şino Têlî vîneno, o nêwazeno ke na rey Têlî xo de bero. Vano, “şartî mi ziwarî, ez na rey nêşkena tu tede berî, ez nêzdî ra reyna yena û to bena Binxêt.”
La Têlî qebûl nikena. A vana, “Ez bimrî bimûnî, to ya yena, to teyna nêşawena.”
Têlî Filît emanetî wayê xo Fadimeyê Ezîmşêr kena. Aye zi kincanî camêrdan gena pira û pa Yado`ya kuwena rayîr şina.
Kişîyayişî Têlî
Yado Têlî û embazî înan mintiqayî şîrnan ra kuwenî rayîr, royî Muradî vîyerenî kuwenî mintiqayê Ziktê. Ê resenî dewê Ulyan, îta de benî di qefle. Wext ke ê hê Ulyan de esker yeno dûmareyî dew geno.
Ê nişênî astoran û xo danî kaşî qiyamî. Esker guleyan keno înan sera, Têlî bena darbice, mintiqayê Selînca de mirena. Ê bi qasaturayan erd kenenî, Têlî pa kincana fînenî de û şinî.
Cuwa pey dewijî yenî tirm benî pey Şiqa Qumin de defin kenî.
Par 2011 de merdimî Têlî şîyî Ulyan de mezelî Têlî newera viraşt.
Aqîbetî Yado
Aqîbetî yado ser efsaneyî estî. Şarî ma niwazeno qebûl bikero ke Yado merdo. Se ke ma cuwa ver zi nuştbi Yado yew qehremanî şarî kurd o. Şar qebûl nikeno ke qehremanî înan bimiro, no rid ra înan waşto ke Yado biciwîyo û yew roj bîyero.
Kişîyayişî Yado ser çend versîyon estî, la înan ra en raşt cigêrayişî Ehmedê Dirihî yo.
Goreyî cigêrayişî Ehmedê Dirihî Yadî îna kişîyayo:
“Kişîyayişî Têlî ya pey Îs Hus Îb û Far Kêk Bîyezî xeylûnij Kurnêl ra pey Yado ra cîya benî remenî hetê Kelaxsî ya. Husên Efendî ra fîşekan peyda kenî û şinî xo resnenî Binxet.
Yado bi embazanî xo ya a şewe şinî Mistan de, keyeyî Musayî Silêmanî de manenî. Şefeq ra wayîrî keyeyî ci ri guleyan peyda keno û pawerdeyî înan zî dano ci, înan fîneno rayîr. Botiyan sera şino, Kurnêl ra pey Telheyo Keçel û Şukê Ehmê Deyî rayîrî înan ser o meterîs girêdayo, çapraz gule nanî pa, hêverî Mih Evdî beno darbice, dima ra Yado beno darbice. Yado û Marke mîyanî gemê mazêran ra vîyerenî û şînî hetî newalê Hêdîgê ya.
Çar heta mufreze erzeno înan ser. Çeteyî hukmatî û eskerî sey murîyan hetahet genî. Yado û Marke hetan şanî xo mîyanî kerrayan de seternenî. Niverdenî kes nizdîyî înan bo. Guleyî înan qedîyayî, yew çawiş şino ser o ke înan bikişo, Yado guleyî xo yo peyin nano pa, ey uca kişeno. Esker şino cor, uca ra pa mîtralyozana pananî û helê şanî de Ehm Hecî yo botiyanij guleyo peyin panano. Esker yeno reseno ser, mîlîsan ra vanî sareyî ey tira keri. Hes Heyd o vazenanij kard erzeno ci sareyî Yado tira keno. Eskerî heqbeyê Yadoyî zi geni pa sareyî ey a benî Cebaxçûr. Mîlîsî dewletî yê bîn zî, kincanî ey şilênenî kenî zit-bit û ê kincan benî danê xo ra. Roja bîn şarî Dereyî Reşî (Qiyameyê Reşî) tirmo bê sare yê Yadoyî û tirmî Markeyî, uca pa pirînana defin kenî. Telqînê Yadoyî zî na dewe ra Mela Husên dano.
Mih Evd beno darbice, xo kaşkeno binê dirrikêran û nimiyeno. Dereyî reşijî hîrê aşme ey kenî weye, darbê ey kenî weş û şawenî. O yeno teslîm beno û heta pênîyî cuyê xo Hepsuer de ciwîyeno..
La esker sareyî Yadoyî beno çarneno, mojneno nasanî Yadoyî. Ê zanayeyî hemin o sare şinasnayo, la kes nivano no sareyî Yadî yo. Bi hezaran merdim tirmê ey dîyo, hunc zî mîyanê kurdan de beno vila; “O ke Hêdîgê de ameyo kiştiş, peyeyî Yado yo”. Êdî mîyanê kurdan de, a roje ra pey bîyo ‘efsane’. Cayo ke kişîyayî û tede defin bîyî, şarê ma nameyê ucayî Howkê (Wekê) Yadî panayo.”
Derheqî kişîyayişî Yado de dewê Qarqapazar ra eşîrê Cîbran ra Qasimê Reşît (Kasim Demiralp) zi îna vano, “
Sehdîn Telhe û Yado zaf embazî baş bîy. Ê zaf wext pîya Binxet de, koyanî Kurdîstan de mendî. Yado yew însano zaf bi qîmet, zaf egît bi, la çi gune o bi bêbextî ame kiştiş. Heta ewro
zi qetî belu nîyo, o senî ameyo kiştiş. Mîyanî şarî ma de no derheq de zaf rîvayet estî. Yew roj Ebukat Seîd Bozgan ma re kiştişî Yado ser qisêkerd. Yew dewaya ey hetî Mistan – Botan,
hetî Koyî Tawisê de bîya. O şîyo îta de bîyo mêman. Dewijan Seîd Bozgan re qalê kiştişî Yado kerda. Se ke Seîd Bozgan vaten, hedîseyi kiştişî Yado no tewir o: “Wext ke Koyî Kurnel de cînîya Yado Têlî kişiyena, îta de zafe embazî ey zî yenî kiştiş. Penî de o têna maneno û fîşegî ey zi qedyenî. O wirzeno şino yew mezra de beno mêmanî yew keyeyî. Waharî keyi sinasnîyî Yado bîyo, ey zaf hizmetî Yado kerdo, çi fîşegî ke keye de estî û çi fîşegî ke cîranan ra pêda kerdî dayî Yado. Yado çîyî werî û fîşeganî xo geno û wirzeno şuyero îta ra durkuwero, xo biresno embazanî xo, çike o zano ke îta de her ca eskeran tepişto. Gereka o yew ling ro na mintiqa ra vêcîyo. Wext ke Yado wazeno şuyero, waharî keyî lacî xo ra vûno, lacî mi vernî Yado kuwero, o rayerî hol nisinasneno, ey na geli ra ravîyerni û bace bîye keye. Lacek kuweno vernî Yado ê xelyek rayîr şinî, lacek xo binê dano penî û pêra tifing nano Yado` ya îta de Yado kişeno. Sebebî kiştişî Yado zî hancî pere yî. Çike o wext hukmat ferman kerdbi vila ke kam ke Yado bikişo, o bîyero mikafat kerdiş, o peran bîgero. Wext ke no lacek tifing nano Yado ` ya ey kişeno, babî ey vengî tifingî eşnaweno. Lacek ke agêreno yeno keye, babî ey ti ra vano, “ Biko mi vengî tifingî eşnawit, nebo ke ti semedê çend qurişanî hukmata, semedê mal û milkî dinyaya Yado bikişî”. Lecek vano, “nê bayo, yew cinawir amê vêrnî ma, mi na pa o cinawir kişt”. La roja bîn no merdim şino a geli, o uca de meyiti Yado vîneno. Mîyerik cadi zano ke lacî ey îta de Yado kişto”.
Cînîyî Yado Rabîa û Gulşa
Rabîa Çewlîg ra kênay Xalit Faris a.
Rabîa çend serî yado`ya koyan de gêrena, bacê yena çewlîog. Amnanî 1926î de eskerî Rabîa û Çerkez tepişenî benî Xarpêt, ê Xarpêt de 6-7 aşm yew qişla de manenî. Cuwa pey îta ra înan şawenî qampê Kayseri.
Ê Kayserî de yew qişlayî eskerîya de manenî. Îtîya de eskerî tirkan tim û tim talim kenî. Wext ke eskerî talim kenî, ê qêrenî vanî,
” Yaşa yaşa Kemal Paşa” (Biciwiyo Kemal Paşa).
Çerkez zi qijanî kurdan ano pêser, gileyî daran ra tifingan virazenî û sey eskeran her roj pîya talîm kenî. Wext ke ê talîm kenî, ê zi qêrenî vanî, “Yaşa Yaşa Yadin Paşa”.
Çerkez o wext 10 sere bîyo. Ê çend serî Kayserî de manenî. Kişîyayişî Yado`ya pey ê serbest verradîyeni, la şinî navçeyî Dêrsim Qişle (Nazmiye) de manenî. Îta de yew cendirmî dest ra tifing teqeno, gineno Çerkez ri ,Çerkez kişîyeno.
Rabîa yena Çewlîg, a hêverî Şargê ra El Êlî (Ali Can) de zewicîyena, no zewacna ra ci ri yew kêna bena. Nameyî kênayê aye Dilşa ya. Bacê Sîmonî ra Mehmûd Qazî (Mehmud Aymaz) de zewicîyena, ey ra zi cîya bena.
Rabîa pa keynaya xo Dilşa ya, Cebaxçûr de keyeyê Gulê Esîlan de hetanî merg (1960) cuyena.
Gulşa Yado`ya pey verî lajî Şêx Mistefayê Çan, Şêx Nîzamedîn a zewicîyena. Şêx Nîzamedîn ra di kêneyî diletî û yew laj benî. Nîzamedîn nêweşîyê ra mireno. Gulşa Mela Husenê Şemsan a zewicîyena. Tira di lajî benî, Atîk û Ubêd.
Gulşa 1978 de dewê Dara Hênî Şemsan de mirena.
Çimeyî:
- Veteriner Dr. Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, Komkar yayınları, Almanya
- Kamuran Bedirxan & Qertel Herbert, Adler des Kurdistans, Almanya - 1936
- Cumhuriyet döneminde Kürt isyanları, Genel Kurmay Başkanlığı yayınları
- Seyidxan Kurij, Yew peyê Şeyh Seîd, Şargê ra Heci Zilfi de roportaj,– Azadi, İstanbul - 1994
- Seyidxan Kurij, Şeyh Eli Riza mecal nedit kû biraninên xwe binivise, bi M.Fuat Firat va Hevpeyvin, Ronahi, İstanbul - 1996
- Seyidxan Kurij, Yado bir türküdür söylenir Ülkemde, Dilşa Hanım ile röportaj, - HEVİ, Nisan, 1997 – İstanbul, sayı 21,
- Osman Aydın, Kısa bir açıklama, HEVİ, 17 Nisan 1997 – İstanbul, sayı 22
- Mehmud Arif Ayçiçek, Yado û Teli, - Peyama Kurd, Almanya - 2005
- Mehmet Uzun (Roportaj), Guin rişya ari nidîyena, este şikîyaywo, nidusyenû”, 75 serrê Hereketê Şeyh Sait, – Vate, – Swed, Nr. 10, Zimistan 2000
- “Cebaxçurdan bir portre, YADO“, Orhan Zuexpayij, - www.welatparez.com,2007
- W.K.Merdimin (Roportaj), Mi rê vûni Yadin! Xelasê şima mi dest ra çinê ya,– Vate,– Swed, Nr. 16 Zimistan 2002
- W.K.Merdimin (Roportaj), Tepişiyayişê Şeyh Şerif,– Vate, Swed, Nr. 17 Wisar 2002
- Bi Birarzayî Şeyh Şerif Burhaneddin Bilgin`a qisêkerdiş 2004 Çewlig
- Bı Nihat Elçi de q ile görüşme – Bingöl 2007
- Kareli Mehmet Efendi, Yazılmayan tarih ve Anılarım,
Derleyen Ali Rıza Erenler, Kalan yayınları, 2007
- “Yado“ – Ehmedê Dirihi, Vate, 2010 – İstanbul, Nr. 34 Payîz
- Yew nuşteyî Qasimê Reşît (Kasim Demiralp)
- Seyidxan Kurij(Roportaj), Eskerûn her çî ma vênabi, Vate, 2004 – İstanbul, Nr. 22 Zimistan
- Seyidxan Kurij (Roportaj), Kur ra 33 tên kişîyay, Vate, 2004 – İstanbul, Nr. 22 Zimistan
- Seyidxan Kurij (Roportaj), Xeber ûmey dewûn ki Şêx Seîd şîyo Dîyarekîr ser, Vate, 2005 – İstanbul, Nr. 25 Payîz
- Tahsin Sever, 1925 Hareketi ve Azadi Örgütü, Doz, Nisan 2010, İstanbul
- Rohat Alakom, Hoybûn Örgütü, avesta, 1998, İstanbul
- Şerîf Farûn de qisêklerdiş, dewê Kur- Çewlîg, 1992
