Mehmed Olmez
Cayê Homo Erectusan averşîyayîşê merdiman de zaf muhîm o. Yeno texmînkerdene ke nêzdîya 1.8 mîlyon serran ra ver derûverê Afrîka de vejîyayî meydan û nêzdîya 300 hezar serran ver neslê înan qedîyayo.
Fosîlê înan o yewin peynîya seserra 19î de Girawa Java de ameyî vînayene. Destpêk de nameyê înan sey Pithecanthropus erectus ameybî dayene la dima nameyê înan bi Homo Erectusî ame bedilnayene.
Fosîlê Homo Erectusî yo yewin ke Girawa Java de ameybî vînayene, serra 1891î de hetê paleontologo Hollandî Eugène Duboisî ra ame vînayene. No fosîl bi çend perçeyanê sere, didan û kateyan ra ameyêne meydan. Dima çend ke arkeolojî aver şî, fosîlê bînî zî Afrîka, Asya û Ewropa de ameyî vînayene. Bi nê vînayîşanê fosîlan, însanê nikayinî êdî derheqê tarîx û averşîyayîşê însanan de wayîrê hîna zaf melumatan ê.
Homo Erecetusî tewirê dîyin ê ke Homo Hîblîsan ra dima yenê û yeno texmînkerdene ke Homo Erectusî nêzdîya 2 mîlyon serran ra ver Homo Hiblîsan ra cîya bîyî û averşîyî. Cîyayîya înan a tewr pîle; Girdîya mezgê înan û cîyayîya leşa înan. Mezgê înan yê Homo Hiblîsan ra girdêr bîyo û leşa înan zî yê Homo Hiblîsan ra averşîyaye bîya. Bi saya nî cîyayîyan goreyê Homo Hiblîsan hîna zaf aver şîyî û karê xo hîna rehet kerdo û sewbîna zî tewirê însanan de Homo Erectusî reya verêne Qitaya Afrîka ra vejîyayî û vera xo daya qitayanê bînan.
Averşîyayîşê însanan de tesîrê xozayî xeylê zaf o. Hewa, awe, ca, berzîye ûsn çîyê bînî tesîrê Homo Erectusan kerdo ke bifikirîyê û aver şêrê. Verê ke Homo Erectusî şêrê qitayanê bînan heme tewirê însanan sey yewbinî aver şîyêne çunke heme hal û hewa sey yewbînan bî, heme zehmetî û asanî sey yewbînî bîy. La dimayê ke Homo Erectusî şîyî qitayanç bînan û cayê neweyî keşf kerdî, adaptasyon û averşîyayîşê înan bedilîya.
Hetê fîzîkî ra, Homo Erectusî wayîrê çend taybetmendîyanê sey yê însananê nikayinan bîyî la qama înan goreyê ma hîna şenik û leşa înan zî yê ma ra hêzdarêr bîye. Goreyê şertanê xozayî ê goreyê ma hîna weş adapte bîyêne. Qama înan mabênê 1.5 – 1.8 metre û leşa înan zî 60-70 kîlo bîye. Şekilê rîyê înan zî goreyê yê ma hîna cîya bî. Birûyê înan yê ma ra qalindêr çene û dinanê înan zî yê ma girdêr bîyî.
Homo Erectusan çîyêko zaf qîmet kerdo; Adir xebitnayo û eşkîyayê kontrol bikê. No çî averşîyayîşê însanan de çîyo zaf muhîm o. Seba ke hema zî adir seba cuya ma û karanê ma cayê xo zaf taybet o. Homo Erectusan zî bi saya adirî werê xo viraşto û xo pawito.
Homo Erecetusaan eynî demî de gireyê tewiranê însananê bînan xo rê kulturêko averşîyaye awan kerdo. Bi saya viraştişê hacetan emrê înan hîna bî derg û eşkîyayê xo bipawê. Nê hacetî nê bîyî; Huye, kardî, çakûç û hacetê tûjî. Nê hacetî seba viraştişê werî, seydwanîye û veşnayîşê adirî bî. Viraştişê nê hacetan goreyê ê demî zaf zehmet û têmîyan bî. No zî nîşanê ma dano ke Homo Erectusî zaf jêhat bîyî.
Bi kilmkî;
Homo Erectusî tewirêkê merdiman ê û nêzdîya 2 mîlyon serran ra ver vejîyayê meydan û tarîxê averşîyayîşê însanan de wayîrê cayêkê zaf muhîm ê. Estbîyayîşê nê tewirî seba averşîyayîşê însanan de bîyo rayîrêk û însanî resnayê roja ewroyêne.
