MUTLU CAN
Tarîxê her miletî de rîpelê tarî û dejinî est ê, demê derd û kederinî… Dej ke vanê tena merdimî nêvînenê, tena merdimî nêancenê. A ke ci ra vanê bobelate (bêtere) tena nêameya merdiman ser ameya tayê miletan ser zî. Seserra vîstine de bobelata tewr pîle ya yewine ameya armenîyan ser ke armenîyan a sey Medz Yeğern (Bobelata Pîle) name kerdo. Senî ke ey vateyê xo yê corênî de vato, yew lasero gonîn werişto, bi sed hezaran armenîyî kewtê nê laserî ver. Yew qurbanê Medz Yeğernî zî Gomîdas o ke o heme dinya de sey sembolêkê Jenosîdê Armenîyan yê 1915î qebul bîyo. Ewro serrgêra 90. ya mergê ey a. Aye ra mi waşt ke derheqê cuya ey de binusa û nuşteyê zazakî yo yewin û ereymende yo ke Gomîdasî ser o nusîyayo, semedê yadkerdena ey ewro bida weşanayene.
Baş o, kam o, çi kes o Gomîdas Vartabed? Rasta ci kes nêeşkeno ey bi çend cumleyan bido şinasnayîş, la bi kilmîye Gomîdas yew keso winasî yo ke se ke pêro wesfê başî yê merdimîye karakterê ey de kom bîyê. Yew keşîşo armenî, kompozîtor, îcrakar, arêkerdox, muzîkolog, mamostayê muzîkî û şefê koroyan o Gomîdas.
Bîtografîya Gomîdasî yo Kilm
O, 26 Êlulê 1869 de Kutahya de ame dinya. Nameyê ey yo rastkên Soğomon Kevork Soğomonyan o. (Gomîdas Vartabed, serra 1894î ra pey demo ke beno keşîş panîyayo). Pîyê ey Kevork Soğomonyan kutahyayij o, maya ey Takuhî Hovhannîsyan zî bursayij a. Maye Takuhî gama ke Gomîdasî ana dinya yew cinîya 16 serrîye ya rind û qabîlîyetine bena. Çulag a; xalî û cacîman virazena, kilaman (deyîran) beste kena û şîîran nusena. Mêrdeyê aye Kevork zî koşkar o. Muzîk parçeyêkê rojane yê cuya keyeyê înan o. Birayê ey, Harutyunî Dêrê (Kîlîseya) Surb Torosî yê Kutahya de kilaman vano û enstrumananê têlinan cêneno.
Maya ey adara 1870yî de hema ke Gomîdas şeş aşmeyî beno mirena. Wexto ke dinyaya xo bedilnena a bi xo zî 17 serreyî ya. Serra ke laj 11 serreyî beno, na rey zî Kevork mireno. Gomîdas, hem sêwî hem zî yetim maneno. Herçiqas talihê ey sîya bo zî şansê Gomîdasî yê 12 serreyî est o; vengê ci weş o û bala her kesî anto. Lîderê Ruhanî yê Kutahya Kevork Tertzagyan ey gêno beno Eçmiadzîn. Uca Wendegehê Keşîşîye yê Kevorkyan Cemeran de qeydê ey virazeno. Gomîdasî, nê mektebî ke muzîsyenanê namdaran tede dersî dayêne de hem muzîkê klasîkê Rojawanî hem zî Tarîx û Teorîyê Muzîkî yê Dêranê Armenîyan ser o perwerde dî û 1893 de mezunîyetê xo ra dima eynî wendegehî rê sey mamosta ame tayînkerdene. Payeyê keşîşîye dîya ey. Muzîsyeno armenî Gatoğigos Gomidas Ağayetsi yo ke seserra 7. de ciwîyayo, seba xatiraya ey bi nameyê Gomîdasî teqdîs bî. Peyê cû sibata 1895î de sey Vartabedî (Vartabed: Keşîşo ezeb/bekar) ame wezîfedar kerdene. Deyîrê dînî yê ke ey wendekaranê xo yê wendegehê keşîşîye ra arê kerdbî û girewtbî notayan, binê sernuşteyê Hokevor Yeğanagner (Melodîyê Ruhanî) yew defterê xo yê arêkerdeyan de ardî pêser. 1895 de seba ke teorîya Muzîkê Rojawanî ser o bigurîyo şî Tîflîs. Xebatê xo yê cigêrayîşê arêkerdoxî û derheqê tarîxê teorî û repertuarê muzîkî de ke serranê xo yê wendekarîye de dest bi înan kerdbî, domnayî (ramitî).
1896 de sayeyê teşebusanê Migirdîç Khrîmyan (Katolîkos) û pê bursê Aleksandr Mantaşyanî (karsazo namdar) seba ke perwerdeyê xo yê muzîkî bidomno şî bi Berlîn. Wendegehê taybetî yê Rîchard Schmîdtî de dersê îcra û besteyî dîyî. Unîversîteya Frîedrîch Wîlhelmî (nika Unîversîteya Humboldtî ya) mamostayanê almanan yê namdaran ra dersê muzîkolojî girewtî. Gomîdas, dawetê Kongreya Cemîyeta Muzîkî yê Mîyanneteweyîye bî û uca de muzîkanê dînî û teberê dînîyan yê armenîyan ser o bi almankî yew teblîx pêşkêş kerd. Pêşkêşîya xo Wendegehê Muzîkî yê Scharwenka de tekrar kerde. Bi hawayo muqaseyî kilamanê armenkî, kurdkî, fariskî û tirkîyan ra nimûneyî dayî. Seba kombîyayîşanê eynî cemîyete 1901 de reyna şî Berlîn, 1914 de zî şî Parîs.
Gomîdas Vartabed, 1899 de Berlînî ra agêrayîşî xo ra hetanî ke 1910 de ameyîşê xo bi Îstanbulî Cemaran de mamostatîya muzîkî û şefîya koroyî yê serkatedralîya Ezîz Eçmîadzînî kerdî, koro û orkestraya ke ey ê wendekaranê xo ra ronabî, gelek konserî viraştî. No mîyan de reya verêne ey cinîyî daxilê koroyan kerdî. Nê serran de kilamî arê dayî û aranje kerdî, şîîranê cîya-cîyayan rê beste viraştî û repertuaro ke ey amade kerdbî, musna/banderê wendekaranê xo kerd. Tîflîs, Baku, Eçmiyadzîn, Ixdir, Erîwan, Batum, Îstanbul, Îzmîr, Parîs, Venedîk, Îskenderîye, Qahîre, Cenevre û Lozan de koroyî ronayî û înan reyde konserî dayî.
Gomîdas zafane dewanê Armenîstanî ra gêra, kilamê armenkî û kurdkî arê kerdî. Ancîna kilamê tirkî yê ke ey Kutahya, Îstanbul û Eçmîazdîn de goşdaritbîy nota kerdî. Ey, kilamê ke Arêkerdeya Destanê Armenîyan û Kurdan yê Sarkîs Haygunî (Etnograf û kolleksîyonerê folklorî yo armenî) de ca girewtêne transkrîbe kerdî û sey yew kitabçe amade kerd. No eser, reya verêne 1903 de Moskova de bi nameyê Krtagan Yeğanagner (Melodîyê Kurdan) ame weşanayene. Nê transkrîbeyê Gomîdasî hetê zafaneyê cigêrayoxanê muzîkê kurdkî ra sey arêkerdeyê kurdkî yê tewr verênî ke ameyê notakerdene pênas (terîf) benê.
Tayê projeyê Gomîdasî estbî ke ey waştêne înan bîyaro ca, la seba ke caardişê înan rê destekê manewî û îmkanê madî ke hewce kerdêne Eçmîadzînî de çin bîy, yew mektuba îstîfa nuşte. Labelê semedo ke îstîfaya ey ameye redkerdene, qerar da ke Eçmîadzînî terk bikero. Serê hamnanê serra 1910î de dawetê Dêrê Surp Krîkor Lusavorîcî yê Galata ser o ame bi Îstanbul. Semedo ke bixebitîyo yew bînaya ke kîşta Dêrê Galata de ya ra ci rê yew buro ame texsîskerdene. Demeyêk Afyon, Eskîşehir, Bursa û Kutahya mend, nê bajaran de konserê koralî (koral: kilamê dînî) û ayînî îdare kerdî û dima ra payîzî agêra bi Îstanbul û dest bi xebitnayîşê koroyê Kusanan (Kusan: Ozan) yê 300 kesaneyî kerd ke ey no koro wendekaranê wendegehanê Getronagan û Esayan û mugannîyanê (deyîrbazanê) tayê dêran ra teşkîl kerdbî.
Ey serranê xo yê Îstanbulî de Wendegehê Getronaganî de dersê muzîkî dayî. Gelek mamostayanê Wendegehanê Armenîyan yê Îstanbulî reyde metodanê domanan rê musnayena muzîk û dansanê armenîyan ser o xebitîya. Ancîna wendekaranê xo Parseğ Ganaçyan, Mîhran Tumacan, Vağarşag Sırvantzdyants, Hayg Semercîyan û Vartan Sarkîsyan reyde xebatê muzîsyenîye, bestekarîye, muzîkolojî û pedagojîyê muzîkî ramitî (domnayî). Keyeyo ke semtê Pangaaltı (ewro Elmadağ) de bî û tede o û resamo namdar Panos Terlemezyan ciwîyayêne, bî cayê têhetameyîşê roşnvîr û hunermendanê ê deman. Îstanbul, Adapazarı, Îzmîr, Tîflîs de, sey Parîs, Londr, Leîpzîg, Berlîn, Vîyana, Fîlîbe (Plovdîv) cayanê cîya-cîyayanê Ewropa de qiseykerdişî kerdî, konseri dayî. Arêkerde û aranjmanê ey Leîpzîg de ameyî weşanayene.
Gomîdasî zaf waştêne ke yew konservatuwar rono, semedê ney epey amadekarî zî kerde la seba ke hukmatê Îtîhad û Teraqî fermanê armenîyan vetbî nêresa netîce. Bi seyan roşnvîr û rayberê armenîyan ke ê 24 Nîsane 1915 de tewqîf bîy û erşwawîyayî bi Çankiri mîyan de Gomîdas zî estbî. 8 kesê ke sayeyê mabeynkarîye de nê surginê mergî ra (ra)xelisîyaybî, înan ra yew zî o bî. Badê agêrayîşî Îstanbul de demeyêk xebatê xo domnayî. Feqet çîyê ke ey demê raywanî û Çankiri de dîbî, heqaretê ke werdbî ey ser o tesîrê travma viraşt û nêweşîya ruhîye ci de dest pê kerde. Verê neqlê Nêweşxaneyê Paîxî yê Şîşlî (Ewro Nêweşxaneyê Lape yo) bî. Di serrî ra vêşêr tîya de rakewt, dima 1919 de ancîna hetê wendekaran û sînayoxanê xo ra neqlê Nêweşxaneyê Ville-Évrard yê Parîsî, 1921 de zî neqlê Nêweşxaneyê Vîllejuîf bî û 22 Teşrîna Verêne 1935 de tîya wefat kerd.
Gomîadas: “Qralê Muzîkê Armenîyan o”
Gomîdas hende muzîsyeno pîl o, veng û stîlê ey hende tesîrdar o ke her cayî ra nam dayo. Profesor Adlerî yo vîyanayij, konserê ey ra dima nêzdîyê Gomîdasî bîyo û wina vato: “Eke Homa do vengê armenîyan nêeşnawo ez nêzana ke do vengê kamî bieşnawo?” Gelek cayanê dinya ke konser dayo, înan ra yew zî Misir o. Keştîya ke Gomîdasî kirişnena gama ke nêzdîyê rixtimî bena, yew qelabalixo pîl seba ke bêrê vernîya ey amade bîyo. Yew misirijî dîyo ke hema-hema temamê komelê armenîyan uca kom bîyo, yew armenîyê şinasî ra perseno û vano: “Şima ameyê vernîya kamî, qralê şima êno?” Cewab wina beno: “Ya, qralê muzîkê ma”
“[Gomidasî] Wendekaranê xo yê ke seba tatîlê hamnanî şîyêne keyeyanê xo rê bi hezaran parçeyê kaxitan vila kerdêne. Înan ra waştêne ke kilamê ke eşnawenê, înan qeyd bikerê… Ma naye bi serran kerd. Netîce de ma bi hezaran baladî arê kerdî” vano embazê ey û nuştoxê vateyanê kilaman Manug Apeğyan. Ke muzîkê armenîyan rê xizmetê Gomîdasî zaf-zaf o û arêkerdoxîye tena yew hetê xebatanê ey o. Bi nameyê xo yê kilmkerdeyî H. H.’yî serra 2010 de Erîwan de wina vato derheqê Gomîdasî de: “O, homayê muzîkê armenîyan o. Eke Gomîdas nêbîyêne ma do nika dormeyê yew masaya tip-tale de roniştêne.”
Îstanbul de kesê wayîrê mewqîyan berzan heyranê ey ê, zafê înan beşdarê konseranê ci bîyî û seba ke merasîmanê înan ê resmîyan de bivejîyo sehne o dawet kerdo. Cinîya Sefîrê Amerîka Mrs. Henrry Morgenthau û cinîya Abdumecît Efendî (Abdulmecîdo 2.) nimûneyanê kesanê mewqî berzan ra yê ke Gomîdasî ra dersê muzîkî girewtê.
Jon Tirkan zî Eleqa Nîşanê Gomîdasî Dayo
Îstanbul de heyranîya Gomîdasî tena komelê armenîyan ra sînorkerde nêmenda. Genc (Jon) Tirkê ke Ewropa de perwerdeyo berz girewto û newe-newe ameyê têhet, înan zî eleqa nîşanê Gomîdasî dayo. O dawetê kombîyayîş û aktîvîteyan yê ke Türk Ocağı (Ocaxa Tirkan de) virazîyayê kerdo. Ci ra waşto û rica kerdo ke uca konser û konferansan bido. Gama ke uca konferansî dayê, sey Hamdullah Suphî Tanrıöver, Mehmet Emin Yurdakul, Zîya Gokalpî nameyê sembolî amade (hadre) bîyê. Bi taybetî Têkilîya Mehmet Emîn Yurdakul û Halîde Edip Adıvar bi Gomîdasî aver a. Hetta goreyê tayê çimeyan ê kewtê mabên, rica kerda û Gomîdas bi no qayde surginê mergî ra xelisîyayo. Mi bi xo zî winî zanayêne la materyalê ke mi seba amadekarîya nê nuşteyî wendî, temaşe kerdî, înan ra musaya ke no melumat raşt nîyo. Melîssa Bîlal a ke pisporanê cu, muzîkalîte û xebatanê ey ra yew a, yew konferansê online (Youtube) de na mesela ser o wina vana: Wexto ke Mehmet Emînî gêrêne û seba Gomîdasî mabeynkarîya ci wazenê vano “ez têkilê (qarişê) karê dewlete nêbena”. Ancîna goreyê aye Adivare zî Gomîdasî sey yew tirko asîmîle bîyaye vînena. Rastê ci no yo ke îhtîmalo zaf pîl –çimeyî na mesela de umûmen her diyînan ra yewî nişan danê- keso ke bîyo mabeynkar û o surginê mergî ra xelisnayo Abdumecît Efendî yo yan zî sefîrê Amerîka ê Tirkîya yo. Çîyo zelalo ke ma zanê Gomîdas, wexto ke qereqol de yo di mektuban nuseno. Yewe qehyayê xo rê a bîne zî seba ke ci ra hêvîdar o semedo ke bêro veradayene Sefîrîya Amerîka ya Îstanbulî rê nuseno. Heçiqas no qisim cayê xo nêbo zî baş beno ke ez yew zanayîşê şaşî ke o zî vila bîyo rast bikera: Tim wina nusîyayo û wina zanîyeno ke Gomîdasî seba arêdayîşê kilaman 4000 hezarî ra zêdêyêr dewan ra gêrayo. La no xelet o, helbet ke bi xo zî epey gêrayo la ê deyîrê ke repertuar yan arşîvê ey de ca gênê, hîna zafê înan armenî û kurdê ke welatê xo ra ameyê Îstanbul, înan ra goşdarî kerdê, nuştê û neqlê notayan kerdê. Bêguman eke ma şertanê ê deman û zana bîyayîş û hakimîyetê Gomîdasî yê warê muzîkî bîyarê xo vîrî fehm kenê ke no xusus ehemîyet û erjê xebata ey nêdano waro. Hetê bînî ra ez behsê muzîkê ey de yew agahîya aktuele zî îlawe bikera: Eserê Gomîdasî serra 2024î ra nata Lîsteya Mîrasî ya Cihanî ya Unesco’yî de ca gênê.
Kilama Gomîdasî Kederin a
“Gama ke mi kilamî goşdarî kerdêne mi hîkayeyî dîyî, her hîkaye de mi ez dîya. Bîya mektebê xo her kilama ke mi goşdarite de. Vanê yê her dare yew nameyê xo est o, yê her însanî yew kilama xo.”
Belê wina vato Gomîdasî. Çi heyf ke kilama ey kederin a. 7 gulane 1915 de yew telgraf resa Çankırı; cayo ke bi seyan armenî surginê ucayî bibîy û peynîya înan zî do kiştiş bibîyêne. Yew telgrafê Nezaretê (Wezîrîya) Daxilîye resa ke bineyê ci rê Talatî (tarîxê tirkan de Talat Paşa. O û Enwer Paşa di musebîbê serekê yê jenosîdê armenîyan yê 1915î yê) îmza eştbîye. O Talato ke demeyêk ey bi xo zî Gomîdasî goşdarî kerdbî û derheqê şarê armenîyan de qalê weşî kerdbîy. Telgrafî ra qerarê serbest veradîyayîşê 8 kesan nusîyaye bî ke înan ra yew zî Gomîdas bî.
Gomîdas 15 gulane 1915 de agêra bi Îstanbul. La Gomîdas Gomîdaso verên nêbî. Wendekar û sînayoxê ey bi yew hawa o neqlê Nêweşxaneyê Psîkyatrî yê Şîşlî ke ewro nameyê ci Lape yo kerd. Nêzdîyê 3 serrî uca de rakewt la nêbî weş. Naye ser o wendekarêkê xo reyde erşawîya Parîs. Uca de di nêweşxaneyan de bi serran rakewet la heyf ke tedawî rê cewab nêdayêne. Însano hende kamil, zana û hunermendo hende berhemdar û pîl 18 serranê peyênan ê emrê xo de bê ke xebate bikero derbaz kerd. Peynîye de 22 Teşrîna Verêne cila xo ya neweşxaneyî de dinyaya xo bedilnaye yan zî bi vateyêdê tayê kirmancan şî Heqîya xo ser. Şîno 90 serreyî yo û heta ke dinya de kesê wayîrê wicdanî bimanê do şînê ey girêbidîyo. Gomîdas Vartabed, do sey ê bînan bi xatiraya xo xorînîya zerrîya ma de bimano.
Noto Peyên: Helbet agahîyê ke mi waştêne bidêne û çîyê ke mi waştêne ez vaja hîna zaf bîy, la ca qîm nêkeno. Wazena şima di kitabanê muhîman ra hayîdar bikera. Nê 2 kitabê lîteraturê tirkî yê ke xoser o Gomîdas û xebatanê ey ser o nusîyayê û gelek erjayeyî yê. Mi bi xo zî nê rojanê peyênan de wendî û seba nê nuşteyî înan ra îstîfade kerd. Kunyeyê înan û lînkê di sîteyan ke şima eşkenê înan bitiknê û vengê Gomîdasî û kilamanê ey goşdarî bikerê cêr ra yê. Şeş fotografê ke mîyanê nuşteyî de ca bîyê, çimeyê înan kitabo dîyin o. Seba ke ê mi rê erşawitî ez Osman Kökerî yo ronayoxê Weşanxaneyê Bir Zamanlar Yayıncılıkî rê sipas kena.
1) Rita Soulahian Kuyumjian, Çeviri: Ayşe Oğuz, Deliliğin Arkeolojisi Gomidas, Bir Zamanlar Yayıncılık, İstanbul 2010, 221 s.
2) Melissa Bilal – Burcu Yıldız, Kalbim O Viran Evlere Benzer Gomidas Vartabed’in Müzik Mirası, Bir Zamanlar Yayıncılık, 1. Baskı, İstanbul 2019. 320 s.
Lînkî: