ŞÊX SEÎD

Mamosta Silêman

Şêx Saîd, serra 1865ê de dewa Kolhîserî ya qezayê Xinisê Erzirome de maya xo ra bîyo. Nameyê pîyê ey, Şêx Mahmûd Feyzî yo. Keyê (keyeyê) Şêx Seîdî, yew keyeyêko bi esl û namedar o. Keyê ey wextê Sultanê Osmanîyan de, Mûrato 4. de raştê gale yeno. Sultan; 1639 de, bawkalê Şêx Seîdî, Seyîd Haşîmîyî, qetl keno. Welatê kurdan; 1639 de bi Peymana Qesr-î Şîrînî, di parçey beno. Beno ke semedo ke Seyîd Haşîmî, na rewşe qebul nêkerda, coka qtil biyo.

Selselaya bawkalanê Şêx Sêîdî; sira reyde, Mella Haydar, Şêx Elî Septîyê Amedî, Şêx Mehmûd Feyzî yo. Şêx Mehmûd Feyzî; Pali ra şono dewa Kolhîsarî ya Qezayê Xinisî herîneno û na dewe de roşeno. Hewt lajê Şêx Mehmûd FeyzîyÎ benî. Nê lajê ey; Şêx Seîd, Şêx Bahaddîn, Şêx Dîyaddîn, Şêx Necmeddîn, Şêx Tahîr, Şêx Mehdî, û Şêx Abdurrahîm o.

Wefatê pîyê Şêx Seîdî dima, mesuleteya no keyê (keyeyê) pîlîy, Şêx Seîdî ser o manena. Keyê Şêx Seîdî , zaf dewlemend bi. Bi hezaran pesê înan bi û no pesê xo Erzirom ra berdnî hetan Mûsil, hetan Şam. No dem de, Şêx Seîdî; hem bazirganî kerdnî, hem zî merdiman reyde têkilîy organîze kerdnî. No semed ra heskerdoxê ey vêşî bî. Welat de, zaf merdimî tesîrê ey de mendnê. Cengê Cîhanî yê Yewine de, epey kurdî yenî koçkerdiş (koçkerdene). Dewleta Osmanîyan wazena ke, keyeyê Şêx Seîdî bido koçkerdiş. Ay wext semedo ke Şêx Seîd, qeymeqamî tehdît keno, semedo ke qeymeqam keyeyê şêx Seîdî ra terseno, têkilî (qariş) înan nêbeno.

Perwedeyîya Şêx Seîdî

Şêx Seîd; semedo ke, bonderê îlmê bibo, dest bi medresa keno. Mûş, Melazgîr, Xinis û Pali de perwerdeyîya xo temam keno. Şêx Seîd, merdimêko zana û biaqil bi. Semedê hêşyarî û têkoşêna netewî û dînê îslamî; dewe bi dewe geyreno, merdiman reyde qalî keno. Endamê “Cemîyeta Tealîya Kurdîstanî” beno. Rijnayişê Împaratorîya Osmanîyan dima, sazkerdodoxê Komara Tirkîya, vera kurdan nîyetê xo yê xirabinî nawnena. No semed ra Şêx Seîd, dest bi xebata xo keno.

Serra 1921ê de “Cemîyeta Tealîya Kurdîstanî” padîna, herinda ya de “Rêxistina Azadî” abena. Serekê na rêxistine, Cîbranij (Cîbranli) Albay Halît Beg o. Halît Beg, vistoreyê Şêx Seîdî yo. Cîbranli Halît Beg, dibistananê Abdulhamîdî de waneno û leşkerêko jîhatî bi. Hacî Mûsa Beg, Cîbranli Halît Beg, Hesenanli Halît û sewbîna merdimî, beşdarê “Rêxistina Azadî” benî. Mebûsê Bidlîse Yûsûf Zîya, peynîya amnanê 1923ê de, Şêx Seîdî reyde yew pêveynayîş kenî. No pêveynayîş de, fikrê xo yo rêxistinbîyayîş û serehewanayîşê kurdan anî ziwan. Semedo ke, tesîrê Şêx Seîdî, welatê ser o zaf o, dawetê “Rêxistina Azadî” beno. Endambîyayîşê “Rêxistina Azadî” dima lez dano xebatatanê xo. Semedo ke, şar hêşyar bo û têkoşîna (mücadeleye) azadî de ca bigêro, yew het ra dewe bi dewe geyreno, yewna het ra zî heskerdoxanê xo rê name raykeno.

Hedrekerdişê Serehewanayîşî

Endamê Cemîyete; mîyanê xo de, bi yew sîfre têkilî virazenî. Labelê yew ray şîfre şaş fam beno û Mustafa Kemal, hedrekerdişê nê serehewanayîşî ra xeberdar beno. Serekê “Rêxistina Azadî” Cîbranlî Halît Beg û Yûsûf Zîya, Rezbera (Citmenga)1924ê de yenî tewiştiş. Nê tewiştişê dima Serekîya “Rêxistina Azadî” Şêx Seîd keno.

Xanima Xo Reyde Qalkerdişo Peynî

Şêx Seîd hedreyê xo keno û wexto ke hima keyeyê xo ra nêvejîyayo Xanima ey, ey ra vana ke; “Ti ma kamî rê cavîyardanî şonî?” Vera nê persê de, yew cewabê xo yo tarîxî (dîrokî) de ina (wina) vano:

“Eke ez û çogana xo, ma tena manî zî ez ko têkoşîn (mücadele) bida.” Dima zî vano ke; ”Belê mi dest bi tekoşîn kerdo, tersonekî nişnî tekoşîn bikerî, nêweşî wa mi reyde nêrî. No rayîr, rayîrê tersonekan nîyo.”

No dem de, berpirsîyarê Hukmatê Tirkîya, xebere raykenî ke îfadeyê ey bigêrî. Labelê Şêx Seîd, nêşono îfade nêdano, 27ê Kanûne de Xinis ra şono Çabakçûre. Çarê Çeleyê 1925ê de şêx Seîd û epey lîderê kurdan, dewa Kirkane de yew kombîyayîş virazenî. Şêx Seîd; no kombîyayîşî dima, 12ê çeleyî de Çabakçûr de, 15ê çeleyî de Darahênîyî de, 21ê çeleyê de Licê de û 25ê çeleyê de Hêni de lîderanê kurdan reyde kombîyayîşî viraştî.

Şêx Seîd bi 250 merdimanê xo şono Pîran û mêmanê Şêx Abdurrahîmî beno. 250 merdimê Şêx Seîdî, se mêman keyanê pîranijan ra vila benî. Nê merdiman mîyan de çend hebî mehkûmî benî. Nê mehkûmî zî mêmanê keyê Behrîyê benî. Nê mehkumî wazenê ke Şêx Seîd înan rê wayîrey biko. Hukmat nê mehkuman bahane keno û bi komûtaneya Mûstafa Teymenî, yew yewineya leşkeran raykeno keyê Şêx Abdurrahîmî ser. Şêx Seîd nêwazeno ke nê mehkuman teslîmê leşkeran biko. No semed ra wazeno ke wazîyetê îdare biko. Û nê Teymenî ra vano ke; “Hetan ez ewta ya, ez nê merdiman teslîmê şima nêkena. Şêx Abdurrahîm zî semedo ke, Şêx Seîd keyê ey do, nêwazeno ke, nê mehkuman teslîmê leşkeran biko. Leşkerî (eskerî), gala (hêrişî) nê merdiman kenî. No semed ra beyntarê merdimanê Şêx Seîdî û nê leşkeran de pêrodayîş vejîno. No provoqasyon beno sebebê Serehewanayîşê Şêx Seîdî. Û Serehewayîş wextê xo ra vîyar, 13ê Sibata 1925î de dest pêkeno.

Dest Pêkerdişê Serehewanayîşî

Serehewanayîş, sereyê serra 1925ê de, heme cayê welatî de yew ray de dest pêkeno. Reîsê Eşîreta Hesenan, Albay Halît Beg, dormeyê Mûşê gêno. Eşîreta Cîbranî ra Hesen Beg, peynîya pêrodayîşî de, Xinisî gêno. Şêx Abdullah zî Gimgime gêno. Dima zî bi yew pêrodayîşo wirdêk, Erxenî û Maden zeft benî. Şêx Seîd, bi 7000 merdiman, şono qixîy û Gêlî ser. Dima Hêni, Lîce û Pîran zeft beno. 14ê Şibate de Dara Hênîyê bi temam dest kewena û ewta de Madenij Feqî Hesen valî beno. Darahênî, yew demo kilm de, paytextê kurdan îlan bena. Zeftkerdişê Çabakçûre dima, mintiqaya Harpûte zî dest kewta. Şêx Seîd, yew demo kilm de, eşîretanê der û dorê ra yew hêz gêno û hucumê Amede keno.

Hukmatê Tirkîya, dekewto endîşeyan, Derhal Sariqamiş ra Tumena 9. Erzirom ra, Tümena 8. Amed ra, tumena 7. Riha ra, Alaya Suwarîyan Mêrdîn ra, Wan ra zî tumena Suwarîyan û yewineya leşkeran reyde dekewtî hereket.

Farqîn û Beşîrî Hukmatê Tirkîya ra girîyayî. Dima Pali, Melazgêr kewto destê kurdan. Dima puturge û çemîşgezek zeft bîyî. Dima hêzê serhewanayîşî, verbê Amed şîyî. Hem Bakûr ra û hem zî başûr ra taarûzê Amede kerdo. Hêzê Şêx Seîdî, nê wirdî taarûzan de serkewtî. Berê Mêrdînê de binê erdî ra dekewtî şaristanê mîyan. No mîyan de, hêzê Yewineya Hukmatê Tirkîya, remayê şîyê dekewtî Qela Zerrîy. Kurdan, dest nabi depoyanê sîleh û cepilxaneyanê înan ser. Heme cayê Amede, hetê hêzanê Şêx Seîd ra ameybî girewtiş. No dem de, semedo ke, başûr ra bikewî zerreyê şaristan, fransizan leşkeranê tirkan rê rayîr akerd. No semed ra rayîr, hêzanê kurdan rê girîyaye bi. Tayê eşîretî zî şîy leşkeranê hukmatê het de ca girewt. Şêx Seîd bêçare mend û hêzê xo tepa ant. Şêx Seîd û imbazanê ey, nêt kerdbi kê şêrî Îran. Xebera Hukmatî, her deqa û sanîye înan ra bîya.

Hêzê Şêx Seîdî, bakûrê Darahênî de zaf zor de mend. Semedo ke verbê Îranê şêrî, ewta de yew cengo bi şîdet bîyo. Hêzê Şêx Seîdî, cepheyê hukmatê akerdo û hetan nizdîyê Gimgime şîyî. Labelê Hêzanê Hukmatî, rayna (reyna)hêzê Şêx Seîdî girewto çember. Şêx Seyîd, semedo ke no çember ra vejîyo, rayna yew hemle keno, labelê Şêx Seîd sernêkeweno, 15ê Nîsana 1925ê de, bi îxbarê bacanaxê ey, Zabît Kasimî, beyntarê Mûş û Gimgime de, pirdê Abdurrahmanê ser o, Şêx Seîd esîr keweno. Dima Şêx Seîd û imbazê ey raybenî Amed.

No mîyan de, Cîbranlî Halîd Beg û Yûsûf Zîya îdam benî. No îdam, moralê şerwanan herimneno. Peynî de fam beno ke, merdimo ke Dewlet rê muxbîrey keno, bacanaxê Şêx Seîdê Kaso yo. Şêx Seîd û imbazê ey 5ê Gulane de berdî Amed. Wexto ke mehkeme bîynî, xora qerar bellî bi. 28 Hezîrane1925 de Berê Koyê Amedî de, Şêx Seîd û 46 imbazê ey îdam bîyî.

Vateyê Şêx Seîdî yo Peynî

Bi kurdkî vano ke; “Ez nika ha no heyato fanî ra xatir wazena. Ez poşman nîya ke, şarê xo rê feda bena. Bes o ke tornê mi, vera dişmenan, mi şermizar nêkî.”

Ewta de nêtê ma, bêyarkerdişê bîrînan nîyo. Meqsedê ma tarîx ra yew ders girewtiş o. Verê zî îmha û înkar çare nêbi, eyro zî çare nîyo. Tek yew rayîr, rayîrê çareserî yo. No rayîr zî rayîrê dîyalogî yo.