Bahrî ÇABUK
Ez wazena ewela yew agahîyê ke bidêrî. Ma verê nuşt bi; felsefe xebatê ke têgehî yo. Seka yeno zanayiş dîyalekta zazakî/kirdî de kemasîya terman/têgehî esta. Na kêmasî xo her war/seha de nîşan dana. Felsefe dê zî na kêmasî zêdeyîn xo nîşan dana. Labelê ewro na kêmasî gereka seka zeîfî û nebesî nêro vînayene. Çimkî vayê postmodernîzmî û dîjîtalîzmî heme waran de têmîyanek û alozîyê ke viraşta û heme çî serobin kerdo. Postmodernîzmî her çî yo sabîte xeripnayo û vîrane kerdo. Vîraneyê postmodernîzmî ser o roc û şewe bûmî zirçenê. Dîjîtalîzmî zî her çî lez û nizde kerdo. Lez û nizdî zî her çî bêtehm kerdo. Wexto ke cuya bêtehm bo, termî/têgehî bêtehmî bê, felsefe zî bêtehm beno. Wexto ke her çî lez û nizd bo, cuya zî bêmana beno. Wexto ke cuya bêmana bi; puçîtî dest pê kena. La felsefe puçîtî ra biaqilmendî û bibawerîyê ke zixme cuya ra managêrayişo û manaviraştiş vejeno.
Bellê demo rojane de heme terman/têgehan manayê xo yo yewîtî û hegemonîk vîndî kerdo. Seba fikranê hegemonîkan no çiyêko baş o. Felsefe fikranê hegemonîkan qebul nêkeno. Çimkî hegemonya xo de hêzê desthilatdarî zî kirişneno. Postmodermîzm û dîjîtalîzmî hegemonya ya terman/têgehan şikito. Na hegemonya şikyaya la na seha ya veng menda ya zî alozî, vindî, bêmanayî û puçîtî verdayê. Alozî seka gindaka layê hetane heme layê cuyayî têmîyan kerdo. Vîndîye seka xirarê simerî heme manayî xode dewesnayê têmîyan. Na vîndî û alozî ra seka quleya babîlonya kes kesî fam nêkeno. Bi goreyê mi, no rewşê quleya babîlonya di îmkanan xo dirê kirişneno. Tesîrê postmodernîzmî û dijîtslîzmî awan kerdişê îmkanê reyanê neweyan akerdo. Ma gereka nê reyan ra îstîfade bikere. Çimkî bandora alozî, bêmanyî û puçîtî ma ser o zêde bena. Tesîrê negatîfan ra her kes yew têgeh ra ciya fam keno û kes kesî ra fam nêkeno. Alozî bêmanayî ardo. Bêmanayê cuya puç keno. Tesîrê xosereyî, awan kerdişê îmkanê têgehanê neweyan û manakerdişêko yewîtî xo dir kirişneno. Tesîro xoserîyî seba ziwanê ma îmkanêko mihîm o. Ma hetanî bieşke ke, xo nê vayê postmodernîzmî tesîro negatîf ra bisevekne zî no vay ma heminan ser o tesîr kerdo. Eke na raştî inahawa bêro zanayiş baş beno. Ma na alozî û bêmanayî ra felsefe xelesneno. Çimkî felsefe biaqilmendî û bibawerî zanayiş ra heskerdişo.
Felsefe fikrê ko aqilmendî yo. Însan estîyêko eqlî yo. Aqil taybetê kê înasanî yo mihîm o. Însan biaqil ganîyanê binan ra ciya beno û aqil miyanê ganîyan de xosereyê ke averşiyayişê dayo însanî. Însanî biaqilmendî heme viraştayê xo sembolîze kerdê û xo xoza ser o bi têkiliya sembolan awan kerdo: Awahî, edebîyat, felsefe, ziwan, kultur, dîn… Heme kultur îlaweyê înasanî yê aqliyê. Aqil qabîlîyet û hêzêkê însanî yo. Aqilmendî hem taybetê fikrê felsefeyo hem zî ekolêkê felsefe yo. Ma do na hedîse ekolî ser o badû cû vindere.
Aqilmendî; rasyonalîzm, rasyonalistî û zirekîye zî yeno name kerdene. -Îzm ekol îfade keno. Mamosta Roşan Lezgînî aqil bi hêz û qabilîyetê fikirîyayiş, famkerdiş û pira resayiş[1] pênase kerdo. Bi goreyê ma seba taybetê kê felsefe no pênase ca deyo. Çimkî hêz û qabilîyet, famkerdiş û pira resayiş seba taybetê fîkrê felsefe zî derebasdar o. No pênase taybetê fîkrê felsefe îfade keno. Reyna mamosta Roşan Lezgîn rasyonalîzm hem pênase kerdo hem zî bi termê eqlîyatî[2] name kerdo. Bi goreyê mamosta Roşan Lezgînî rasyonalîzm/eqlîyat; mevkureya ke bawer kena raştîya zanyarî neke bi eşnawitiş û ceribnayiş, bi rayirê aqil û mentiqî zêhn û tefekur de tesbît bena[3]. Bellê mamostayî têkiliya aqil û mentiqî nîşan dayo. Aqil û mentiq yewbinî ra girêdaye yê. Mentiq û aqil seka metodê felsefeyî sîstematîkî yenê vinayene. Çimkî fikrê felsefeyê sîstematîkî bi aqilî xo fikrê mîtos ra ciya kerdo. Ewela xebatê felsefî bi goreyê qaîdeyenê aqilmendî û mentiqî yeno kerdene. Aqil seka logosî yeno îzah kerdene. Bi goreyê Ahmet Cevizci yî logos yeno manyê vate, nîzam, fikir, mana, agahî, aqil, krîteran û eke çi yê ke bi eslê xo çi bo se qaîdeyê agahî yê nê ci yî[4]. Mentiq, zanistîya qaîdeyê raşt fikiryayişî û awanîya ca ardişê aqilî yo. Mentiq na ca ardişî bi qaîdeyêna aqilî ano ca. Eke aqil ca ardişê xo raşt bikero tayê qaîdeyê eqlî lazimê. Qaideyê aqilîye kê yenê qebul kerdene nê yê;
Prensîba Eynîyîye: Yew çiyêk bixo çi bo se, her şertû merc de reyna zî eynî çi yo. Ma do estîyan bi sembolê tîpan/herfan sembolîze bikere. Xora aqil qaîdeyanê xo bi sembolan mentiq yeno sixulnatene. Mînak :A her şert û merc de reyna A ya.
Prensîba Bênakokîye: Yew estîyêke bi xo çi bo se, her şertû merc de xo ra tever çiyê ko bîn nêbeno. Ma do reyna estîyan bi sembolê tîpan/herfan sembolîze bikere. Xora aqil qaîdeyanê xo bi sembolan mentiq yeno sixulnayene. Mînak: A her şertûmerc de reyna A ya, B nêbena Nê di qaîdeyê aqilî demo entîk ra nata derbasdaro hima zî yena şixulnayeyene.
Prensîba Bêîmkanîye Rewşa Hîreyine: Yew estîyê ke ya esta yan çin ya, rewşa hîrayine mimkûn nêbena. Na prensîbe mentiqê di erjî de derbasdara. Mentiqo zaf erjî de derbasdar niya. Na prensîbe demo modern de ameya rexne kerdene îmkaniya rewşa hîrayin yan zî îmkaniya rewşa zafine ameya viraşatene. Seba averşiyayişê matematîkî, felsefeyê quantûmî û mentiqê zaf erjî de na prensîbe ewro derbasdar la bi pabestaya hem…. hem yena şixulnayene. Ma do estîyan bi sembolê tîpan/herfan sembolîze bikere. Xora aqil qaîdeyanê xo bi sembolan mentiq yeno şixulnayene. Mînak: Nika A her şert û merc de tena A ya, ya zî A· niya ya, A hem A ya, heme A• ya hem zî bono ke C bo.
Prensîba semed/sebeb-Besîye: Her estîyê xo bi besîya semedan/sebeban ra awan kena. Besîya semed/sebab çin yê bo; qet hukmê ko derbasdar nêbeno û raştîyê ke derbasdare awan nêbena. Na prensîbe/qaîde hima zî yena şixulnayene la hetê postmodernîzm ra ameya rexne kerdene. Çimkî na prensîbe/qaîdeye detemîrnîzm îfade kena û determnîzmê ko qetî ewro derbasdar niyo.
Bellê felsefe fikrê ko aqilmendî yo nê çar qaîdeyê aqilî bi goreyê şixulnayişê mentiqî ser o hukmê felsefî yenê awan kerdene. Aqilmendî mentqi ra têkildaro û bi nê çar prensîban/qaîdeyan bi goreyê hîrê caardişê aqilî ra mentqik wezîfedar o. Nê hîrê caardişê eqlî nêyê; analoj/pêmendiş, pêroresayî/îndûksîyon, pêroameyî/dedûksîyon. Înan ra ciya termê taybetê aqilmendî zî estê. Seka hukmo raşt yan zî xelet, raştîye, binakokîye, viyartbarîye, argûmantasyon ûnb. Ma do bi taybetê felsefe fikrê ko ewrensel o/unîversal o ser o dewam bikere…
[1] Roşan Lezgin, Ferhengê Termanê Edebî, Roşna, Diyarbekir, 2022, rp.17.
[2] Roşan Lezgin, Ferhengê Termanê Edebî, Roşna, Diyarbekir, 2022, rp.93.
[3] Roşan Lezgin, Ferhengê Termanê Edebî, Roşna, Diyarbekir, 2022, rp.93.
[4] Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü,Ekin Yayınları, Ankara,1996, rp.338.