Bahri Çabuk

Felsefe tewir bi tewir yeno dabeş kerdene. Çarçoweya nê nuşteyan do bi goreyêtaybetê fikrê felsefî, bo goreyê gilan/beşan felsefe, bi goreyê ekolanê felsefe, bi goreyê imûmî dezgayê felsefî û bi goreyê averşîyayîşê felsefe ra tarîxa felsefe bêro rêz kerdene. Badê na çarçowa ra ma do yewbiyew felsefeyê feylozofan ser o şîroveyanê xo binuşne. Amancê ma yo herî mihîm û peynîn; felsefe yê şarê xo ser o cigêrayiş ceribnayiş kerdiş o. Nuşteyê ma, xebatê ke aqademîk niyo. Seka ceribnayîşê ke felsefî bêro famkerdene û wendene ez do zaf kefweş bî. Çimkî ez tecrûbanê xo yê vistû hewt serran, biziwanê xo û bi goreyê ceribnayişo ko şexsî pay kena: Nay ra ser ez, şima ra izrê xo wazena! Ma nuşteyanê xo bi goreyê taybetê fikrê felsefî ser o dewam kenê.

Felsefe persan persnayiş o. Miraq û persî yewbinî ra girêdaye yê. Pers kerdiş miraqan herekneno. Miraq persan virazneno. Miraq yew qabîlîyetêko şexsî yo. Wexto şexsê ke de miraqê ko xas estbo, no miraq xo herekneno persan ser. Çimkî persî formalîze kerdişê qabîlîyetê miraqî yê. Heme persî, perse felsefî nînê qebûl kerdene. Ewela persê kê bi goreyê qaîdeyenê aqilmendî û mentiqî yenê perskerdiş persê felsefî yê. Dima taybetê persê felsefî estê. Persê kê bi têgehan/terman ra ameyê saz kerdene persê felsefî yê. Persê felsefî persê pîlî yenê namkerdene. Taybetê persanê pîlan a herî mihîm her dem de ameyê pers kerdene û demo rojane de zî yenê pers kerdene. Yanî formê persanê felsefî nêvurîyeno. Her dem de persê felsefî formê kê sabite de yê. Ciwabê nê persan bi goreyê deman, ekolan, kesan, rêbazan, fikran vurîyeno. La formê persan sabîte yo. Persê felsefî persê têgehî yê. Çimkî fikro felsefî yewbiyew xebatê ke têgehî ya. Heme persê felsefî de miheqeq kê têgeh/termê ke esto. Mînak: Masa çi yo? Na perse, yewbîyew persêka felsefî niya. Çimkî masa obje yo. Eke qestê perse obje bo, ciwabê na perse bi gorêyê zanistya fîzîk yan zî kîmya yeno dayene û felsefe alaqedar nê keno. Eke qestê perse têgehê masa bo; perse, persa felsefî ya. Wexto ke ciwabê persê ke felsefe de ameyê dayene, nê ciwabê hindî felsefeyî zêde alaqedar nêkenî. Xora felsefe de ciwabî zî zaf mihîm niyê. La nê ciwaban ra persê neweyî yenê awan kerdene. Ciwabî persanê felsefî seba zanistîyan çimeyê kê neweyînê.

Ma do seba persanê felsefî, bi goreyê gilanê/beşanê felsefeyî yew minak bidê re: Estîye çi ya? Na perse dest pê kê felsefayo sîstemîkî de bi hetê heme feylozofan ra ameya perse kerdene û gilê ke/beşê ke felsefayî ya xosere ameya awan kerdene. Ewro zî felsefayê estîye/ontolojî-metafîzîk de yena pers kerdene. Ma ciwabê na perse ser o nika nêvindenê. Çimkî ma do na perse ser o nuşteya felsefayê estîye de vindere.

Zanayi çi yo? Na perse zî dest pê kê felsefayo sîstemîkî de bi hetê heme feylozofan ra ameya pers kerdene û gilê ke/beşê ke felsefayî ya xosere ameya awan kerdene. Ewro zî felsefayê zanayi/epîsteme de yena pers kerdene. Ma ciwabê na perse ser o nika nêvindenê. Çimkî ma do na perse ser o nuşteya felsefeyê zanayî/epîsteme de vindere.

Exlaq çi yo? Na perse dest pê kê felsefayo sîstemîkî de bi hetê heme feylozofan ra ameya perse kerdene û gilê ke/beşê ke felsefayî xosere ameya awan kerdene. Ewro zî felsefayê exlaqî/etîk de yena pers kerdene. Ma ciwabê na perse ser o nika nêvindenê. Çimkî ma do na perse ser o nuşteya felsefayê exlaqî/etîk de vindere.

Hûner Çi yo? Na perse dest pê kê felsefayo sîstemîkî de bi hetê heme feylozofan ra ameya perse kerdene û gilê/beşê ka felsefayî ya xosere ameya awan kerdene. Ewro zî felsefayê estetîk/weşkayî de yena pers kerdene. Ma ciwabê na perse ser o nika nêvindenê. Çimkî ma do na perse ser o nuşteya felsefayê hûnerî/weşkayî de vindere.

Sîyaset çi yo? Na perse dest pê kê felsefayo sîstemîkî de bi hetê heme feylozofan ra ameya perse kerdene û gilê/beşê ka felsefayî ya xosere ameya awan kerdene. Ewro zî felsefayê sîyasetî de yena pers kerdene. Nê heme persî û versîyonê nê heme persan, dest pê kê felsefayê sîstematîkî ra nata hima zî yenê pers kerdene. Ma ciwabê na perse ser o nika nêvindenê. Çimkî ma do na perse ser o nuşteya felsefayê sîyasetî de vindere. Nê persî heme demo entîk dê zî, demo miyanên de zî, demo neweyin de zî demo rojane de zî ameyê pers kerde û do hima zî yenê pers kerdene. Ciwabê nê persan bi goreyê feylozofan, bi goreyê ekolanê felsefe her dem vurîyenê û bi goreyê feylozofan, bi goreyê ekolan ciya-ciya ciwabî ameyê dayene. Felsefayo sîstematîk demo entîk de dest pê kerdo. No dem de sehaya felsefayî zaf hira niya û sînorî bello niyo. Her wext aver şiyo sehaya felsefeyî bello biyo û tedayî zêde biya. Dest pê kê felsefayo sîstematîk de dabeş kerdiş zî çin yo hemparî esta. Dabeş kerdene badê cû ameyo kerdene û beşê/gilê neweyî ameyê awan kerdene. Nê gilî/beşê nê yê; felsefayê zanistî, felsefayê dînî, felsefayê ziwanî, felsefayê tarîxê, felsefayê perwerdeyî ûnb.

Bi goreyê nê beşan zî dest pêk de nê persî ameyê pers kerdene. Zanistî çi ya? Na perse dest pê kê felsefayo sîstemîkî de bi hetê heme feylozofan ra ameya perse kerdene û gilê ke/beşê ke felsefayî ya xosere ameya awan kerdene. Ewro zî felsefayê zanisîtî de yena pers kerdene. Ma ciwabê na perse ser o nika nêvindenê. Çimkî ma do na perse ser o nuşteya felsefeya zanistî de vindere.

Dîn/bawerî çi yo? Na perse dest pê kê felsefayê sîstematîkî de çinya. Demo mîyanîn de ameya pers kerdene û raya îlahîyatî akerda. Ma ciwabê na perse ser o felsefe nê kenê. Ma ciwabê na perse ser o nika nêvindenê. Çimkî ma do na perse ser o nuşteya felsefeyê dînî/bawerî de vindere.

Ziwan çi yo? Na persê zî dest pê kê felsefayê sîstematîk de çinya. Felsefayê ziwanî, felsefayê moderîn de ameya pers kerdene û gilê ke/beşê ke newe ameya awan kerdene. Ma ciwabê na perse ser o nika felsefe nê kenê. Çimkî ma do na perse ser o nuşteya felsefeyê ziwanî de vindere.

Tarîx çi yo? Felsefayê tarîxê, felsefayê moderîn de ameya pers kerdene û gilê ke/beşê ke newe ameya awan kerdene. Ma ciwabê na perse ser o felsefe nê kenê. Çimkî ma do na perse ser o nuşteya felsefeya tarîxe de vindere.

Huqûq çi yo? Persa felsefayê huqukî, felsefayê moderîn de ameya pers kerdene û gilê ke/beşê ke newe ameya awan kerdene. Ma ciwabê na perse ser o felsefe nê kenê. Çimkî ma do na perse ser o nuşteya felsefeya huqûqî de vindere.

Perwerdayî çi yo? Persa felsefayê perwerdeyî zî, felsefayê moderîn de ameya pers kerdene û gilê ke/beşê ke newe ameya awan kerdene. Ma ciwabê na perse ser o felsefe nê kenê. Çimkî ma do na perse ser o nuşteya felsefeyê perwerdayî de vindere.

Nê şeş beşî û nê şeş persî peynînî hem demo miyanên de, demo neweyin de û demo rojane de zî ameyê pers kerde û do hima zî bêrê pers kerdene. Ciwabê nê persan her dem vurîyenê û ciya-ciya ciwabî yenê dayene û ekolê felsefayî neweyî yenê viraştene. Persî zafê la ma do nuşteyê bi goreyê gilanê/beşanê felsefayî de persan û versîyonê persan zêde bikere.

Nê gilan/beşan ra ciya, gilê/beşê felsefa yê bînî zî esta. La nê gilî/beşî hima gilê/beşê xoserîyî nêameyê qebul kerdene. Sey felsefeyê hişmendî, felsefayê ekolojî, felsefayê femînolojî, felsefayê edebîyatî, felsefayê dîjîtalî, felsefayê azadî, felsefayê mergî ûnb. Ma do bi taybetê felsefe fikrê ko aqilmendî yo ser o dewam bikere…