Fırat Şîn
Zazacada isimler tekil ve çoğul olup, tekil isimler de eril veya dişil formda bulunurlar. İsimler bulundukları formun kurallarına göre cümlede kullanılır. Tamlama eklerini, koşaçları, işaret sıfatlarını, zamirleri vb bulunduğu forma uygun alır. Bir ismin eril mi dişil mi olduğunu anlamak bazen çok kolaydır örneğin ''tavuk'' ismi dişil bir hayvanı temsil ettiğinden bu ismin dişil olduğunu biliriz. Bazen bir ismin dişil mi eril mi olduğunu bilemeyebiliriz bunun için sözlüğe bakmamız gerekir. Genellikle bir ismin eril mi yoksa dişil mi olduğunu o ismi tamlamada kullanınca anlarız.
Ayrıca kısa yoldan bir ismin dişil mi eril mi olduğunu anlamak istiyorsak o ismin NO eril işaret zamiri ile mi yoksa NA dişil işaret zamiri ile mi söylendiğine bakabiliriz.
Na qeleme (Bu kalem)
No kitab (Bu kitap)
Zazacayı yeni öğrenenler kelimeleri cümlede kullana kullana erillik ve dişilliği farkına varmadan doğru öğrenecektir, sadece biraz sabır.
No çi yo? (Bu nedir?)
No defter o. (Bu defterdir.)
No defterê to yo. (Bu senin defterindir)
Yukardaki örneği inceleyelim; 'No' Zazacada 'bu' anlamına gelmektedir ve yakınımızda olan şeyleri gösterirken kullanmaktayız. Koşaçın 'o' olduğunu görüyoruz. 'y' kaynaştırma harfini alarak 'yo' olmuş. 'o' koşaçının erillik belirttiğini daha önce söylemiştik. Şimdi toparlayacak olursak;
''No'' işaret zamirini, yakında olan ve erillik belirten eşyaları gösterirken kullanıyoruz. Bu cümlede soruya 'defter'' kelimesi/eşyası cevap olarak verilmiş, o zaman anlıyoruz ki 'defter'' eril isimdir. Zaten soruda da 'no' nun kullanılması eril bir şeyin sorulduğuna işarettir.
O çi yo? (O nedir?)
O kitab o. (O kitaptır.)
O kitabê to yo. (O senin kitabındır)
Bu örnekte bu sefer 'No' değil de 'O' nun kullanıldığını görüyoruz bunun nedeni işaret edilen şeyin/nesnenin bizden uzak olmasıdır. Koşaçımızın yine 'o' olması gösterilen şeyin eril olduğunu bize bildirir. Yani 'kitap' ismi erildir. Demek ki 'O' işaret zamiri, uzak ve eril şeyler belirtilirken kullanılmaktadır.
Na çi ya? (bu nedir?)
Na gîtar a. (bu gitardır)
Na gîtara to ya. (bu, senin kitabındır)
Yukarıdaki örnekte koşaç olarak 'a' nın kullanıldığını ve kendinden önceki kelimenin sesli harfle bitmesinden dolayı 'y' kaynaştırma harfini alarak 'ya' olduğunu görüyoruz. 'a' koşaçının daha önce dişilik belirttiğine değinmiştik o zaman bu cümlede dişil bir şeyler var. İkinci cümlede 'gîtare' kelimesi kullanılmış 'gîtare' Zazacada dişil bir isimdir. Yine bu cümlede gitarın dişil olmasından dolayı 'Na' işaret zamiri kullanılmıştır. Demek ki 'Na' işaret zamiri yakın ve dişil şeyler belirtilirken kullanılmaktadır.
A çi ya? (o nedir?)
A qelem a. ( o kalemdir)
A qelema to ya. (o, senin kalemindir)
Bu örnekte bu sefer 'Na' değil de 'A' nın kullanıldığını görüyoruz bunun nedeni işaret edilen şeyin/nesnenin bizden uzak olmasıdır. Koşaçımızın yine 'a' olması gösterilen şeyin dişil olduğunu bize bildirir. Yani 'qeleme' ismi dişildir. Demek ki 'A' işaret zamiri, uzak ve dişil şeyler belirtilirken kullanılmaktadır.
Nê çi yê? (Bunlar nedir?)
Nê telefon ê. (Bunlar telefondur)
Nê telefonê to yê. (Bunlar senin telefonlarındır.)
birden çok şeyi gösterirken ''Nê''yi kullanıyoruz. Yine burda koşaçın çokluk belirten 'ê' olduğunu görüyoruz. Birden çok şey olduğundan erillik-dişillik aranmamaktadır. Nê, işaret zamiri yakın ve birden çok eşyayı göstermede kullanılmaktadır.
Ê çi yê? (onlar nedir?)
Ê sol ê. (onlar ayakkabıdır.)
Ê solê to yê. (Onlar senin ayakkabılarındır.)
Uzak ve birden çok şeyi gösterirken ise 'ê' kullanılmaktadır.
Yakın, tekil, eril: No
Uzak, tekil, eril: O
Yakın, tekil, dişil: Na
Uzak, tekil, dişil: A
Yakın, çoğul: Nê
Uzak, çoğul: Ê
Bundan sonra, Nêrî (Eril)'yi 'n' harfi ile Makî (Dişil)'yi 'm' harfi ile göstersek kızmassınız değil mi?
Nimûneyî / Örnekler
inek: manga (m); okul: wendegeh (n); ağaçkakan: darkutik (n); erkek kardeş: bira (n); kız: kêna (m); çeşme: hênî (n); gelin: veyve (m)
Na manga ya. (Bu inektir)
No wendegeh o. (Bu okuldur)
O darkutik o. (O ağaçkakandır)
O birayê min o. (O benim kardeşimdir)
A kêna ya. (O kızdır)
No hênî yo. (Bu çeşmedir)
Na veyv a. (Bu gelindir)
NOT: "-e" ile biten dişil kelimeler dişil kopula eki veya dişil tamlama eki aldıklarında kelimenin sonundaki "-e" düşer. Örnek:
veyve (m)
veyva ma, na veyv a
(veyveya ma, na veyve ya şeklindeki kullanımlar yanlıştır)
