Xebere: Çınar Özer
Konseptê "qirkerdiş/komkiştiş" bi raporê ke Partîya Komarî ya Şarî (CHP) weşanayo, ewilî Tirkîya de kewt rojevê meclîsî.
Şîddetê ke cinîyan û domanan ser o beno, medya û rêxistinanê komelê sivîlî, parlamenteran û grûbanê aktîvîstan mîyan de demêko derg o ke yeno munaqeşekerdiş. Raporê "Domanê ke Qirkerdiş/Komkiştişê Cinîyan de Kîşîyenê" ke Parlamentera CHPyî Sevda Erdan Kılıçe amade kerdo û camêrdê ke cinîyanê xo û domanê xo kişenê ser o cigêrayîş keno, nê warî de semede hayîkerdişî hazir bîyo.
Kılıçe ke destpêkê serra 2024ine ra nat cînayetê cinîyan qayd kena, wexto ke a hûmara domanê ke nê hedîseyan de kîşîyenê tespit kena, dest bi cigêrayîşê qirkerdiş mîyanê keyeyî kena. Cigêrayîşanê Kılıçe gore, serra 2024î de 43 domanî hedîseyanê şîddetê mîyanê keyeyî de ameyê kiştene.
Goreyê malumatê ke parlamentera Îzmîrî dayo Inside Turkey, amancê raporî no yo ke cînayetê mîyanê keyeyî sey trajedîyanê tek-tek nê, sey netîceyê krizêka sîyasî ya hîraye û zayendmihwere bêrê vînayîş. Rapor de behs beno ke nê qirkerdişî/komkuştişî badê ke têkilîya çiftî de şikîyayîş vejîyeno meydan, benê û verê cû hedîseyê şîddetê keyeyî yenê muşahedekerdiş.
Kılıçe vana: "Keyeyanê ke tede cînayetê pêroyî bîyê de, sebebo yewin waştişê talaqê cinîyan o. Camêrdî zafê cînayetî wextê têhetameyîşê werêameyîş de kerdê. Sebebê diyin zî semedê velayetê domanan o. Sebebo hîrêyin zî ê cînayetetan zî ekonomîk o."
Kılıçe gore medyaya Tirkîya zafane nê cînayetan sey "cinnet" name kena. La Kılıçe gore sey xebitnayîşê çekanê adirînan ke rapor de belge bîyê, nîşan danê ke cînayetê mîyanê keyeyî sûcê ke verê cû ameyê plankerdiş ê.
Parlamentere îşaret kena ke camêrdî zafane semedê heyfo wazenê cinîyan ra bigîrê domanê xo kişenê û vana: "Domanî ya pîya dayîkanê xo reyde ameyê kiştene zî wexto ke waştê dayîkanê xo bipawê yê."
Rapor de yeno pêşnîyazkerdiş ke tayê maddeyê Peymana Îstanbulî ke Tirkîyayî serra 2021î de îmza ra vejîyay û heqê cinîyan û domanan pawenê, fîna bêrê tetbîqkerdiş û pawitişê huqûqî yê cinîyan û domanan bêrê zêdekerdiş.
Hülya Gülbahar
Avukata femînîste Hülya Gülbahar zî qebul kena ke camêrdî semedê heyfî yan zî cezakerdişê cinîyan, domanan kişenê. Gülbahar, ke ehemîyetê raporê Kılıçe îşaret kena, wina vana:
"No eslê xo de Tirkîya de çîyêko newe nîyo. La bi raporêko winasî zaf muhîm o."
Gülbahare va: "Çi heyf ke no komel de sûcê ke ameyê kerdiş qet nêameyê tehlîlkerdiş. Bi vatişanê ke faîlî safî kenê mesele ameya nimitiş. Ganî hedîseyê winasî zaf xorî ra bêrê tehlîlkerdiş. Ma hema nê persî nêkenê."
Gülbahare îşaret kena ke cînayetê domanan û qirkerdişê cinîyan de nuqteyê muşterekî estê: "Şeklê şîddetî ke domanan ser o yeno tetbîqkerdiş hîna merdimane û dejenere beno. Sey bi zaf darbeyanê kardîyan sey heyfgurêtişî kiştişî..."
Goreyê mudafîyanê heqanê femînîstan, taybetîyê komelkî û sîyasî yê nê sûcan ganî acîlen bêrê tehlîlkerdiş. Goreyê rêxistinanê komelê sivîlî yê xoserî sey Platformê Ma do Qirkerdişê Cinîyan Vindarnenê û Qurbetê Benefşî, wexto ke qirkerdiş/komkiştişê keyeyî benê xebere, merkezê balkerdişî hîsê faîlan kenê û kêmasîyê dezgeyan qîymetsîz kenê. Cigêrayîşêk de ke serra 2024ine de bîyo û qirkerdiş/komkiştişê cinîyan de ca girewtişê medya ser o yo, kêmasîyê data, zerreyî û xeberdarîya etîkî yenê rexnekerdiş.
Partîya Edalet û Averşîyayîşî (AKP) hema cewabê rapor nêdayo. Hukmat, polîtîkayê xo yê ke vana cinîterefdar ê înan ser o îsrar kena. La goreyê muhalifan, vatişê hukmatî ke îstîqlalê ekonomîkê cinîyan teşwîq keno û vatişê ehemîyetê keyeyî yê pîrozî şinê.
Seke nimûne, Serekkomar Recep Tayyip Erdoganî serra 2025î "serra keyeyî" îlan kerde û semedê her domanî ke yeno dinya, ardimê dewletî îlan kerd. La şîddetê keyeyî rojevê hukmatî de ca nêgêno.
Gülbahare vana: "Hukmatî çi xebata vernîgirewtişê şîddetî nêkerdo, Tirkîya Peymana Îstanbulî ra vejîya."
Sey partîya muhalefeta serekîne, hedefê CHPyî no yo ke merkezê munaqeşeyê qirkerdişan ê pêroyan ra ehlaqê şexsîyan dûr kero û bîyaro hesapdayîşî ser. Partî hêvî kena ke na unsur, kampanyaya weçînayîşî de zî babetêka serkewtî bena. La no rapor aynî wext de zî Tirkîya de demêko derg o dewam keno, munaqeşeyê arêkerdişê datan parçeyê ey a.
Tewrê ke hukmat semedê viraştişê polîtîkayan û analizî xo dispêno datayê Dezgeha Îstatîstîkê Tirkîya (TÜİK) ke sazîya dataya resmî ya, muhalifî îdîa kenê ke dezgehe datan manipule kena. Ferqo ke mîyanê îstatîstîkê TÜİKî û raporanê rêxistinanê komelê sivîlî de yeno muşahedekerdiş, alguyêk ke vano "welatî de dataya weşe çin a" virazeno. Qirkerdişî/komkuştişê cinî û domanan zî yew babeta ke nê warî de zaf îxtîlafî kena.
TÜİK nêzdî des serrî yo ke derheqê şîddetê cinîyan de îstatîstîk neşr nêkeno. Serra 2024ine aşma Çele de wexto ke sebebê naye ra pers bîyo, dezgehî dîyar kerd ke selahîyetê arêkerdişê datan nê warî de dîyayo Wezaretê Keyeyî û Xizmetanê Sosyalan.
La wezaretî zî derheqê şîddetê cinîyan de qet data neşr nêkerda. Wezîre Mahinur Özdemir Göktaşe serra 2024ine aşma Tişrîne de dîyar kerd ke înan sîstemêkê datayan o pêbawer viraşto ke do polîtîkayanê vîndarnitişê şîddetê cinîyan rê îstîqamet bido û TÜİK do dest bi cigêrayîşêk bikero.
La derheqê şîddetê domanan de ne data esta ne zî daxuyanîya resmî.
Ekspertî vanê ke edlîye nêşena pawitişo bes temîn bikero. Na rewşe Mehkemanê Keyeyî de ke veracêwîyayîş, wêlîbîyayîş û fermananê durîvistişî ser o xebitîyenê, asena. Zaf qerarê mehkemeyan estê ke na rewşe nîşan danê. Mesela serra 2023ine Îstanbul de yew mehkeme, pîyêko ke şîddetê ey dokumente bîyo, ey rê heqê zîyaretî dayo. Yew hedîseyêk de zî mehkeme, waştişê cinîyêka ke fermana durîvistişî waşta, red kerdo, sebebê redî zî no yo ke nê têkilîya pî-doman newe dano.
Ekspertê xizmetê sosyalî Nihat Tarımelî ke Inside Turkeyî reyde qisey kerdo, vano ke hakimî keyeya pêroyîn baş vînenê, tewrê şîddetê ke cinî û domanî muşahade kenê, û wexto ke qeraran danê, vatişanê memurê xizmeta sosyalî nêgenê verê çiman.
Tarımelî vano: "Domanî taybeten keyeyanê ke tede şîddet esto û waştişê veracêwîyayîşî esto, uca de bêmuhafiz manenê."
Raporê CHPyî de pêşnîyaz beno ke reformî bêrê kerdiş û hakimî qerarê xo yê xeletan ra bêrê mesulkerdiş û rayberê Mehkemeyê Keyeyî seba şîddetê ke gireydayeyê cinsîyetî yo, perwerde bigêrê.
Na xebere reya verêne Inside Turkey de ameya weşanayîş
